Архітэктура Новага Свету
Першае дзесяцігоддзе існавання ШАС было звязана пераважна з яе арганізацыйна-палітычным станаўленнем. Нягледзячы на тое, што эканамічны аспект таксама складае адзін з асноўных напрамкаў дзейнасці ШАС, на працягу многіх гадоў ён значна адставаў ад супрацоўніцтва ў галіне бяспекі. У пэўнай ступені гэта лагічна: сярод членаў ШАС чатыры дзяржавы, то ёсць палова цяперашняга складу, валодаюць ядзернай зброяй.
Ад гандлю да фінансаў
Асноўны функцыянал па забес¬пячэнню эканамічнага супрацоўніцтва ў ШАС выконваюць нарады кіраўнікоў міністэрстваў і ведамстваў, якія займаюцца адпаведнымі пытаннямі: эканомікай, гандлем, транспартам, прамысловасцю, сельскай гаспадаркай, мытным рэгуляваннем і гэтак далей. Пры гэтым нарады міністраў, якія адказваюць за знешнеэканамічную і знешнегандлёвую дзейнасць, праводзяцца штогод і рыхтуюць як фундаментальныя дакументы, так і дадатковыя меры (стварэнне экспертных груп, сайта рэгіянальнага эканамічнага супрацоўніцтва і інш).
У параўнанні з супрацоўніцтвам у галіне гандлю пакуль павольна і малапрадуктыўна ідзе працэс узаемадзеяння ў галіне фінансаў. Колькасць сустрэч міністраў фінансаў і старшыняў цэнтральных (нацыянальных) банкаў пакуль невялікая. Па сутнасці, за апошні час удалося дамовіцца толькі аб тым, каб працягваць працу па стварэнні Фонду развіцця (спецыяльнага рахунку) і Банка развіцця. Пры гэтым па-ранейшаму адсутнічае згода ў вызначэнні механізмаў суправаджэння і падтрымкі праектнай дзейнасці Банкам развіцця ШАС і спецыяльным рахункам ШАС. Можна адзначыць, што разыходжанне пунктаў гледжання, перш за ўсё паміж Кітаем і Расіяй, выклікае сама мадэль фарміравання гэтых фінансавых структур.
Недастатковую эфектыўнасць пакуль дэманструюць таксама няўрадавыя структуры – Дзелавы Савет і Міжбанкаўскае аб'яднанне. Нягледзячы на тое, што Дзелавы Савет канцэнтруе найбольш аўтарытэтных прадстаўнікоў бізнес-супольнасці краін ШАС, а Міжбанкаўскае аб'яднанне імкнецца да забеспячэння фінансавання і банкаўскага абслугоўвання інвестыцыйных праектаў, аддача гэтых структур пакуль недастатковая для пашырэння сувязяў паміж прадпрымальнікамі і інвестарамі.
Пры гэтым ва ўмовах дзеяння рознага роду міжнародных санкцый і набліжэння да рэцэсіі ў шэрагу развітых краін ШАС надае дынамізм расійскай эканоміцы, актывізуючы ўзаемны гандаль і адкрываючы шырокі доступ да матэрыяльных, валютна-фінансавых, гандлёвых, інвестыцыйных і іншых рэсурсаў. Значныя эканамічныя выгады могуць атрымаць таксама краіны-члены ШАС з меншымі валавымі эканамічнымі паказчыкамі, у першую чаргу за кошт зніжэння іх сыравіннай арыентацыі дзякуючы імпарту высокатэхналагічнай прадукцыі.
Новыя магчымасці ў эканамічнай плоскасці з'яўляюцца ў Індыі і Ірана ў кантэксце інтэнсіфікацыі ўнутрырэгіянальнага падзелу працы, павышэння інвестыцыйнай прывабнасці краін, паляпшэння транспартна-лагістычнай сеткі, удзелу ў буйных інфраструктурных праектах, стымулявання развіцця галіны высокіх тэхналогій, медыцынскіх і адукацыйных паслуг.
Па трэку высокіх тэхналогій
Як бачна, большасць краін-удзельніц ШАС нацэлена на тое, каб выкарыстоўваць магчымасці арганізацыі ў мэтах развіцця ўласнай высокатэхналагічнай галіны, апрацоўчай прамысловасці і сферы паслуг. Як для Расіі, так і краін Цэнтральнай Азіі прэваліраванне сыравіннай арыентацыі сваіх нацыянальных эканомік так ці інакш вядзе да страт пры валацільнасцi на рынках і турбулентнасці эканамічнай сітуацыі ў рэгіёне. Пры гэтым Кітай, наадварот, зацікаўлены ў захаванні сыравіннай накіраванасці эканомік суседніх краін, што дазволіць яму атрымаць дадатковы прыбытак і ўмацаваць свае пазіцыі ў рэгіёне.
Не менш вострым застаецца пытанне спалучэння ШАС і ЕАЭС. У апошнім паміж дзяржавамі функцыянуе зона свабоднага гандлю, ідзе тэндэнцыя да пабудовы паўнавартаснай адзінай эканамічнай прасторы з узгодненай макраэканамічнай палітыкай. Але менавіта яна ў некаторай ступені абмяжоўвае магчымасці для інтэграцыі членаў ЕАЭС з астатнімі членамі ШАС.
Нягледзячы на тое, што поўнафарматнага эканамічнага ўзаемадзеяння паміж ЕАЭС і ШАС пакуль не назіраецца, адбываецца паслядоўнае пашырэнне сувязяў паміж адукацыйнымі, навуковымі і даследчымі ўстановамі (рэалізуюцца сумесныя навукова-даследчыя праграмы і праекты), а таксама ўзмацненне абароны інтарэсаў у мытных адносінах шляхам абмену інфармацыяй аб таварах і транспартных сродках, якія перамяшчаюцца праз мытную мяжу.
У экспертным асяроддзі пачынае фармулявацца меркаванне, што ШАС, улічваючы санкцыйны ціск на Расiю і гандлёвыя войны Кітая з ЗША, зможа ўжо ў не такой аддаленай перспектыве паслужыць фундаментам інтэграцыі ЕАЭС і Эканамічнага пояса Шаўковага шляху.
Выбудоўваючы ўзаемадзеянне з Эканамічным поясам Шаўковага шляху, краіны ЕАЭС і іншыя еўразійскія дзяржавы сваю цікавасць на дадзены момант бачаць пераважна ў транспартна-лагістычным сектары. Прыкладам з'яўляецца стварэнне транспартнага калідора "Поўнач-Поўдзень", які злучае Расію праз Азербайджан з Іранам, а ў перспектыве і з Індыяй. На базе праекта аформілася трохбаковае стратэгічнае партнёрства Расіі, Ірана і Азербайджана, якое падмацавана супрацоўніцтвам у рамках Арганізацыі прыкаспійскіх дзяржаў.
Акрамя таго, досыць выразныя пасылы на вырашэнне супярэчнасцяў паміж Расіяй і Кітаем зыходзяць з іх намеру працаваць над падрыхтоўкай праекта пагаднення аб эканамічным Еўразійскім кантынентальным партнёрстве. Дадзенае пагадненне прадугледжвае свабоду руху тавараў, садзейнічанне тавараабароту і свабоду руху капіталаў, а работа па падрыхтоўцы пагаднення будзе весціся ў рамках ШАС, ЕАЭС і двухбаковых кантактаў паміж КНР і Расіяй. ЕАЭС і ШАС ужо пачалі работу над падрыхтоўкай пагаднення аб эканамічным кантынентальным партнёрстве, і яшчэ ў снежні 2015 года на Савеце кіраўнікоў ШАС была прапанавана канцэпцыя аб зоне свабоднага гандлю ШАС.
Рэзюмуючы вынікі праведзенага аналізу, можна адзначыць наступнае. ШАС адкрывае шырокія магчымасці для практычнага прымянення новых метадаў і формаў эканамічнага супрацоўніцтва. Ключавыя эканамічныя выгады краін-членаў звязаны з гандлем, энергетычным супрацоўніцтвам, стварэннем спрыяльнага інвестыцыйнага клімату, рэгіянальным падзелам працы. Аднак нераўнамернасць эканамічнага патэнцыялу краін-членаў спараджае дыспрапорцыі і спрыяе ўзнікненню страт з прычыны іх сыравіннай арыентацыі, нізкага фінансавага запасу трываласці, неразвітасці інстытутаў сучаснага рынку, а таксама ў выніку паслаблення цікавасці лідэра арганізацыі — Кітая — да вузкага Еўразійскага супрацоўніцтва.
Магчымасці і прыярытэты
Асноўны трэнд, у кантэксце якога ШАС развівалася ў пачатку свайго станаўлення, быў звязаны з паглыбленнем працэсаў глабалізацыі. На дадзеным этапе, наадварот, на першы план выступаюць пытанні проціборства паміж аднапалярным і шматпалярным падыходамі да сусветнага развіцця. Спрыяльным фонам для прэваліравання шматпалярнага падыходу з'яўляецца станаўленне і шэрагу іншых рэгiя¬нальных інтэграцыйных аб'яднанняў (Мытны саюз, ЕАЭС, БРІКС).
Нягледзячы на тое, што ШАС ўяўляе сабой рэгіянальную азіяцкую міжнародную пляцоўку, з якой наша краіна геаграфічна ніяк не звязаная, станаўленне шматпалярнай канфігурацыі міжнародных адносін падштурхоўвае нашу невялікую адкрытую эканоміку ўдзельнічаць у розных інтэграцыйных фарматах.
У кантэксце жорсткага супрацьстаяння з Захадам Расiі выгадныя паўнавартасны ўдзел Беларусі ў ШАС і апора на дадзеную арганізацыю як элемент міжнароднай падтрымкі. Так ці інакш, узаемадзеянне з краінамі ШАС ўяўляе сабой канал зніжэння эфекту санкцый і магчымасць для замяшчэння заходніх пастаўшчыкоў і рынкаў.
Пры гэтым нашай краіне з улікам новых санкцыйных рэалій неабходна пераасэнсаваць стратэгію ўдзелу ў ШАС, паколькі стаць сувязным звяном адзінай эканамічнай прасторы ў Еўразіі (свайго роду «заходнімі варотамі» або транспартным хабам, які злучае ШАС і ЕС) будзе дастаткова цяжка.
З улікам "уразання" заходняга вектара знешняга гандлю мы зыходзім з таго, што пасля ўступлення Індыі і Пакістана ў ШАС яе прастора пашырылася практычна да чвэрці тэрыторыі сушы, на якой пражывае каля 3,4 млрд чалавек, а значыць, зможа выступіць гіганцкім рынкам, здольным праглынуць практычна ўсю нашу прадукцыю.
З'яўленне новых відаў электроннага гандлю абяцае значнае павышэнне эфектыўнасці гандлёва-эканамічнага ўзаемадзеяння ў ШАС. Маецца і станоўчы прыклад – стварэнне нацыянальнага павільёна Беларусі на кітайскіх платформах Jingdong і Douyin. Можна значна скараціць транзакцыйныя выдаткі трансгранічнага гандлю і час устанаўлення кантактаў з беларускімі пастаўшчыкамі ў рамках ШАС. На сённяшні дзень з моманту тэставага запуску агульная колькасць падпісчыкаў Нацыя¬нальнага павільёна Беларусі перавысіла 210 тысяч чалавек, а даход дасягнуў больш за 1,1 млн юаняў.
Зараз кітайскаму спажыўцу даступныя тавары беларускіх кандытарскіх фабрык, і асартымент будзе пастаянна пашырацца. Але выбудоўваючы экспарт, неабходна абапірацца на структуру попыту, асабліва ў Кітаі.
У прыватнасці, улічваючы інфармацыю з адкрытых крыніц, у бліжэйшыя пяць гадоў Кітай будзе імпартаваць тавары і паслугі на суму 10 трлн долараў. Зыходзячы са звестак за 2019 год, амаль чвэрць усяго аб'ёму кітайскага імпарту прыпадала на электраабсталяванне, больш за 16 працэнтаў – на нафту і нафтапрадукты. Таму лагічна ў сярэднетэрміновай перспектыве рухацца па шляху маштабавання экспартных праектаў у галіне электратэхнічнага абсталявання, інавацыйнай нафтахімічнай прадукцыі і экалагічна чыстых сінтэтычных матэрыялаў.
Улічваючы тое, што Кітай, нягледзячы на рост аб'ёмаў імпарту, застанецца экспартна арыентаванай краінай і будзе канцэнтраваць вялікую колькасць фінішных вытворчасцяў для рэалізацыі прадукцыі, у тым ліку і на ўнутраным рынку, мэтазгодна сканцэнтравацца на пастаўках інавацыйнай прадукцыі прамежкавага імпарту ў галіне электраабсталявання. Гаворка ідзе пераважна аб ключавых вузлах і кампанентах з высокiм дабаўленым коштам. У далейшым — ісці па шляху развіцця элементнай базы мікраэлектронікі, выбіраючы неабходны баланс паміж функцыянальным ускладненнем, павышэннем надзейнасці і тэрміну службы, памяншэннем габарытных памераў і масы, кошту і спажыванай энергіі. З улікам чаканай лічбавізацыі эканомікі і вытворчасцей шэрагу краін ШАС, а таксама таго, што для забеспячэння функцыянавання прылад пэўнага сегмента (5G і магістральныя сеткавыя камутатары, прылады разумнага дома) не трэба быць на мэйнстрыме тэхпрацэсу, варта паскоранымі тэмпамі рухацца па шляху стварэння інавацыйнай інфраструктуры і максімальнай падтрымкі беларускіх прадпрыемстваў высокатэхналагічнага сектара.
Курс на пастаўкі ўласных сыравінных рэсурсаў мэтазгодны, але яго недастаткова. Стаўка на спецыялізацыю ў галіне сельскагаспадарчага экспарту рызыкоўная, паколькі галіна схільна да ўплыву цэнавай кан'юнктуры, мае невысокія парогі ўваходу і імкнецца да ўстанаўлення дасканалай канкурэнцыі.
Арыентуючыся на высокатэхналагічны сектар, неабходна ўлічваць змяненне, звязанае са зніжэннем значнасці індустрыяльнага ўкладу ў чыстым выглядзе. Сёння праблема не ў вытворчасці прадукцыі, а ў продажы. Не маючы доступу да знешніх рынках, таннаму фінансаванню і ўплыву на спажывецкія матывацыі, нават пры самым эфектыўным вытворчасці прадпрыемства будзе асуджана (калі, вядома, ўмоўнае прадпрыемства вырабляе стандартную прадукцыю ў канкурэнтным сегменце). І наадварот, для поспеху на рынку зусім не трэба быць лепшым. Дастаткова не пусціць туды іншых. Паколькі на дадзены момант мы не ставімся да асноўных цэнтраў сілы ў рамках ШАС, такіх рычагоў у нас няма. Адзіным выхадам у дадзеным выпадку з'яўляецца выкарыстанне рынкавай ўлады, якую дае інавацыйная прадукцыя, а таксама сучасных платформенных інструментаў яе прасоўвання.
Улічваючы тое, што на дадзены момант механізмам прасоўвання айчыннай прадукцыі з'яўляюцца пераважна выставы, крытычна важныя вытворчасць і дэманстрацыя якасных прэзентацыйных матэрыялаў і відэаролікаў (на ўсіх мовах краін — удзельніц ШАС), якія адлюстроўваюць не толькі спектр прымянення прадукцыі, яе якасць і інавацыйныя ўласцівасці, але і ў тым ліку магчымыя ў бліжэйшы час фінансавыя інструменты, якія палягчаюць доступ да беларускай прадукцыі на рынках краін ШАС (факторынг, банкаўская гарантыя і іншыя).
Замена даларызацыі інтэграцыяй
Да сістэмных умоў паляпшэння якасці нашага гандлю, калі казаць аб фінансах, адносіцца, вядома, дэдаларызацыя. Так, намеснік кіраўніка МЗС Ірана па эканамічнай дыпламатыі Мехдзі Сафары заявіў, што ШАС павінна пераследваць дэдаларызацыю і выкарыстанне нацыянальных валют у гандлі. Ён таксама адзначыў, што гандаль у нацыянальных валютах з шэрагам краін можа стаць асновай для свопавага гандлю.
У цэлым структура і механізм рэалізацыі свопаў пры разліках маюць пэўныя асаблівасці, якія дазваляюць удзельнікам рынку эфектыўна кіраваць рызыкамі пры ажыццяўленні розных, у тым ліку і фінансавых аперацый. Па сутнасці, своп ўяўляе сабой часовы абмен актывамі ў ходзе гандлю на біржы. Бакі могуць абменьвацца каштоўнымі паперамі, валютамі і плацяжамі. Акрамя таго, яны абавязваюцца праз пэўны час вярнуць адзін аднаму гэтыя ж паперы альбо рабіць зваротныя плацяжы па загадзя вызначаным умовам.
Па заяве намесніка генеральнага сакратара ШАС Джанеша Кейна, краіны ШАС распрацоўваюць сістэму, якая дазволіць яе ўдзельнікам выкарыстоўваць нацыянальныя валюты не толькі для разлікаў паміж сабой, але і ў якасці рэзервовай валюты. Таму вельмі важна прапанаваць канцэпцыю лічбавага рэгіянальнага плацёжнага сродку. Распрацоўка лічбавых валют цэнтральных банкаў (ЛВЦБ) шэрагу краін ШАС ідзе поўным ходам, але пакуль не сфарміраваны прынцыпы і механізмы іх хаджэння на міжнародным рынку і здзяйснення трансгранічных плацяжоў. Гэта сапраўды важна, асабліва з прычыны высокага патэнцыялу ЛВЦБ па купіраванню рызык ад прымянення фінансавых (і іншых) санкцый.
У цэлым тое, як грошы рухаюцца па ўсім свеце, залежыць ад мноства пасярэднікаў, што, у сваю чаргу, павялічвае часовыя выдаткі і кошт транзакцыі. Адна з галоўных складанасцяў заключаецца ў тым, што традыцыйныя аплатныя сістэмы ў большай ступені прызначаныя для выкарыстання ўнутры краіны і часта аказваюцца несумяшчальныя з аналагічнымі сістэмамі ў іншых краінах (адрозненні ў заканадаўстве, тэхархiтэктуры і працоўных гадзінах).
ЛВЦБ – гэта толькі пачатак вырашэння праблемы, паколькі таксама неабходны «вузел», які накіроўвае плацяжы і які дазваляе нацыянальным сістэмам ўзаемадзейнічаць, нягледзячы на тое што яны заснаваныя на розных тэхналогіях. У гэтым выпадку розныя тэхналогіі размеркаванага рэестра, якія могуць выкарыстоўвацца кожнай краінай, атрымаюць магчымасць далучэння да "вузла", які разбівае плацёж ад суб'екта А да суб'екта В на два плацяжы: напрыклад, адзін праходзіць у беларускіх ЛВЦБ ад суб'екта А да абменніка ў Беларусі, а другі — у расійскіх ЛВЦБ ад абменніка ў Расіі да суб'екта В. Гэтыя два плацяжы каардынуюцца з дапамогай лічбавага кантракту (з часовым блакаваннем кэша — HTLC). Плацёж ад суб'екта А да абменніка ў Беларусі будзе выкананы толькі ў тым выпадку, калі абменнік у Расіі заплаціць суб'екту В. Калі ні адзін абменнік не зможа абмяняць беларускія ЛВЦБ на расiйскія ЛВЦБ, то «вузел» знойдзе прамежкавую валюту па найбольш выгадным для плацельшчыка курсе.
Прапанаваная канцэпцыя дазволіць пераадолець абмежаванні традыцыйных плацежных сістэм і сістэм перадачы фінансавых паведамленняў, інакш кажучы, не дапусціць паўтарэння сітуацыі са SWIFT — калі рэсурс цэнтралізаванай сістэмы выкарыстоўваецца ў палітычных ці пазаэканамічных мэтах.
Па сутнасці, новая канфігурацыя рэгiя¬нальных фінансаў павінна стаць тымі рэйкамі, па якіх паедзе лакаматыў канкрэтных навуковых праектаў, тэхналогій, інвестыцый і гандлёвых патокаў, узмацняючы БРІКС, ЕАЭС і ШАС і дазваляючы краінам — удзельніцам інтэграцыйных аб'яднанняў на справядлівай аснове і найбольш поўна рэалізаваць свой эканамічны патэнцыял.
Віталь ДЗЯМІРАЎ, аналітык Беларускага інстытута стратэгічных даследаванняў