Мінулы год у статусе паўнапраўнага члена Шанхайскай арганізацыі супрацоўніцтва пацвердзіў правільнасць раней абранага Рэспублікай Беларусь стратэгічнага курсу на ўступленне ў гэтую Арганізацыю – мы сталі мацнейшымі самі і ўмацавалі яе аснову.
Цывілізацыйны выбар
Уступленне ў ШАС для нас – гэта не проста даніна моднаму трэнду. Гэта свядомы, цывілізацыйны выбар у духу часу на карысць прагрэсыўнай сусветнай большасці. У яе аснове – амбіцыйныя краіны Глабальнага Поўдня і Усходу, якія вызначаюць і будуць вызначаць будучы сусветны парадак. Сярод іх – даўнія сябры і партнёры Беларусі: перш за ўсё Расія, Кітай, Індыя.
Амаль за 25 гадоў існавання ШАС ператварылася з простага шматбаковага механізму сустрэч кіраўнікоў дзяржаў, выключна прэзідэнцкага клуба, у найбуйнейшую ў свеце з пункту гледжання агульнай тэрыторыі, дэмаграфіі і рэсурснага патэнцыялу рэгіянальную міжнародную арганізацыю – унікальную “шанхайскую сям’ю”, якая дэманструе магутную жыццёвую сілу і энергію. Менавіта з ёй (а таксама з БРІКС) мы звязваем сваю будучыню.
Беларусь прыйшла ў ШАС сур’ёзна і надоўга. Мы не толькі карыстаемся прадастаўленымі магчымасцямі, але і бярэм на сябе канкрэтныя абавязацельствы, за якія нясем адказнасць. Беларуская сектаральная ініцыятыва падтрымліваецца і імплементуецца. Уся гісторыя ўзаемадзеяння з ШАС (ад статусу партнёра па дыялогу да паўнафарматнага сяброўства) неаднаразова пацвярджала фундаментальныя прынцыпы і філасофію беларускай знешняй палітыкі – надзейнасць, абавязковасць і паслядоўнасць.
Першапачаткова падзяляючы і актыўна прапаведуючы ў сваім рэгіёне прынцыпы “шанхайскага духу” як ідэйнай асновы будучай сусветнай архітэктуры, наша краіна арганічна і натуральна дапаўняе прастору ШАС сваім рознапрофільным патэнцыялам, знаходзячыся на стратэгічным фронціры паміж Еўропай і Азіяй.
Разам з тым, уступаючы ў “сям’ю” ШАС, Мінск не зачыняе дзверы і для краін Захаду. Пакуль яны будуюць на мяжы загароджы і агрэсіўна мілітарызуюцца, мы ўзводзім “масты” (напрыклад, бязвізавы ўезд) для простых людзей і чакаем, пакуль іх “аблудныя” палітыкі прасвятлеюць і вернуцца да актыўнай дыпламатыі. Тэзіс “інтэграцыя інтэграцый ад Лісабона да Уладзівастока” не страціў сваёй актуальнасці, змяніліся толькі акцэнты. Мы толькі патрабуем узаемапаважлівага роўнапраўнага дыялогу, без ментарства, папярэдніх умоў і спроб навязвання чужых нам каштоўнасцяў.
Усеагульная і недзялімая бяспека
Уступленне Беларусі ў ШАС напрамую звязала праз тэрыторыю нашай краіны праблемную Вялікую Еўразію з “гарачым” заходнім плацдармам НАТА і ЕС. Усім вядома, якая тут складаецца ваенна-палітычная абстаноўка.
ШАС – гэта не ваенна-палітычны блок, у яе няма вайсковага кампанента. Ключавыя прынцыпы Хартыi – ненапад, непрымяненне сілы або пагрозы сілай, мірнае ўрэгуляванне рознагалоссяў, хаця сучасныя пагрозы цяжка аддзяліць ад агульнага парадку дня. Ды і рэсурсаў асобных дзяржаў, нават самых моцных у ваенным плане, недастаткова, каб ім супрацьстаяць. Таму Беларусь разам з братняй Расіяй “трымае порах сухім” і ўмацоўвае саюзны вайсковы патэнцыял. Прыемна, што акрамя РФ нашы партнёры па ШАС – Казахстан, Кыргызстан і Таджыкістан – таксама ўваходзяць у АДКБ з усімі вынікаючымі з артыкула 4 Дагавора аб калектыўнай бяспецы ўзаемнымі абавязацельствамі.
Як нядаўна сказаў Старшыня КНР Сі Цзіньпін, “краіны-ўдзельніцы ШАС павінны ўдасканальваць механізм рэагавання на пагрозы, ствараць трывалую бяспековую заслону і адказваць чаканням людзей на мірнае і спакойнае жыццё. Мы павінны рашуча супрацьстаяць гегемоніі, запалохванню і прыніжэнню, каб зрабіць шматпалярны свет больш справядлівым і ўпарадкаваным”.
Беларусь, знаходзячыся на заходнім рубяжы ШАС, як прызнаны донар рэгіянальнай стабільнасці, уносіць свой актыўны ўклад у справу ўсеагульнай бяспекі на прынцыпах недзялімасці і культурна-цывілізацыйнай разнастайнасці. Мінская пляцоўка не раз станавілася месцам для мірных перамоў. Сур’ёзна пацярпеўшы ад войнаў ХХ стагоддзя і будучы прыхільніцай перазапуску Хельсінкскага працэсу, Беларусь у 2023 годзе выступіла з ініцыятывай “Еўразійскай хартыі разнастайнасці і шматпалярнасці ў ХХІ стагоддзі”. Гэты дакумент прызваны сфармуляваць прынцыпы і асновы бясшвоўнай архітэктуры бяспекі ў Еўразіі – свайго роду прататып “Хельсінкі 2.0”.
Улічваючы першапачатковую місію (забеспячэнне рэгіянальнай бяспекі), Мінск прапануе менавіта ШАС стаць асноўнай пляцоўкай для абмеркавання гэтага дакумента.
Да бяспекі праз устойлівае развіццё
Стан абароненасці вызначае не толькі ваенная моц. Гэта неабходная, але зусім не дастатковая ўмова. Важным фактарам з’яўляецца эканоміка. Праз яе прарастае і поліцэнтрычны сусветны парадак. Асноўныя драйверы тут – спалучэнне нацыянальных стратэгій развіцця дзяржаў-членаў, сумесныя маштабныя праекты з стварэннем пад іх фінансавых інструментаў, павелічэнне ў ўзаемным гандлі долі нацыянальных валют, канвергенцыя плацежных сістэм, развіццё фінансавых механізмаў, абароненых ад вонкавага ўздзеяння, уключаючы прапанаваную Масквой і Пекінам формулу “падвойнага супрацьдзеяння падвойнаму стрымліванню”.
Мінск даўно і паслядоўна прасоўвае ідэю “інтэграцыі інтэграцый”, выступаючы за спалучэнне фарматаў ШАС, ЕАЭС, АДКБ, СНД, СВМДА, БРІКС, АСЕАН у інтарэсах стварэння скразнога прастору ўстойлівага развіцця і бяспекі.
Ва ўмовах глабальнай узрушанасці важна ствараць у Еўразіі трывалы транспартна-лагістычны каркас. Па сутнасці, гаворка ідзе пра геапалітычны ўплыў на ключавых міжнародных гандлёвых шляхах. Для фарміравання ў рэгіёне эфектыўнай гандлёвай палітыкі папутна трэба вырашаць задачы па мадэрнізацыі і лічбавізацыі маршрутаў, інтэграцыі нацыянальных лагістычных аператараў, наладжванні зразумелай і гарантаванай сістэмы мытнага транзіту, застрахаванага ад палітычных рызык.
Трэба імкнуцца да сінхранізацыі працы цэнтраў трансферу тэхналогій і артыкуляцыі ўласнага тэхналагічнага парадку. Важна перайсці ад “гонкі за лідарствам” да больш цеснай кааперацыі з мэтай стварэння ўнікальных еўразійскіх тэхналогій на аснове павагі тэхналагічнага суверэнітэту адзін аднаго, выбудоўвання недыскрымінацыйнай сістэмы іх трансферу і профільнага рынку з краінавой спецыялізацыяй.
Мы бачым патэнцыял і ў цэлым гатовыя да сістэмнай працы па фарміраванні агульнай лічбавай прасторы ШАС, развіцці электроннага гандлю і тэхналогій ШІ.
Не менш важным лічым пашырэнне ўзаемадзеяння ў сферах аднаўляльных крыніц энергіі, асваення мірнага атаму.
Еўразія ў цэлым самадастатковая з пункту гледжання наяўнасці асноўных рэсурсаў, у тым ліку актуальных рэдказёмаў. Аднак часта навязваныя звонку схемы здабычы і ланцужкі паставак прыводзяць да іх неконтраляванага вымывання. Адказам ШАС можа стаць стварэнне ўнутранай экасістэмы, якая абапіраецца на кааперацыю, справядлівае, празрыстае размеркаванне сыравіны.
Ва ўмовах абвастрэння ў свеце праблем харчовай бяспекі ў ШАС заўсёды могуць разлічваць на Беларусь (нягледзячы на заходнія санкцыі) як на надзейнага пастаўшчыка мінеральных угнаенняў, сельскагаспадарчай прадукцыі, харчавання, тэхнікі, перадавых агратэхналогій. Мінск паслядоўна выступае за зняцце штучных бар’ераў у гэтай сферы.
Культурна-цывілізацыйная звязка
Нясучы каркас ШАС моцны не толькі агульнай бяспекай, эканомікай і гандлем. Найважнейшым брэндам было і застаецца культурна-гуманітарнае супрацоўніцтва.
Арганізацыя — агульны дом для многіх этнічных і рэлігійных груп, традыцый, жыццёвых філасофій і стратэгій, што прадугледжвае важнасць іх разумення і вывучэння. Паколькі кожная нацыянальная культура ў ШАС унікальная і з’яўляецца сховішчам вяковай мудрасці, трэба імкнуцца да таго, каб зрабіць гэтае спадчына даступнай для самай шырокай аўдыторыі.
Гэта самабытнае асяроддзе для ўзаемнага культурнага ўзбагачэння, збліжэння народаў, асабліва моладзі, узаемадзеяння ў сферах спорту, турызму (у тым ліку медыцынскага), навукі, адукацыі, прадпрымальніцтва з шырокім асвятленнем у СМІ.
У гэтых мэтах ужо другі год запар мы рэалізуем маштабны праект “Дзень нацыянальных культур ШАС” у рамках Міжнароднага фестывалю мастацтваў “Славянскі базар у Віцебску”. Для ўзмацнення працы з падрастаючым пакаленнем прапанавана платформа “ШАС для моладзі”. Менавіта ім давядзецца рэалізоўваць многія праекты будучыні. Акрамя таго, эфект “браджэння” маладых розумаў (у ШАС іх больш за 800 млн) – гэта доўгатэрміновы выклік нацыянальнай бяспецы, асабліва пры знешняй мадэрацыі. У дадзеным кантэксце дарэчы ўспомніць выказванне старажытнакитайскага філосафа Канфуцыя: “Калі твой план на год – саджай рыс. Калі твой план на дзесяцігоддзе – саджай дрэвы. Калі твой план на ўсё жыццё – вучы дзяцей”.
Развіццё ШАС неаддзельнае і ад інтэлектуальнай падтрымкі экспертна-аналітычнай супольнасці. Роля дыпламатыі “другога трэку”, прадстаўленай пляцоўкамі Форуму ШАС і Кансорцыума эканамічных аналітычных цэнтраў, узрастае. Яны знаходзяцца ў авангардзе генерацыі аб’яднаўчых ідэй і сэнсаў, якія закладваюцца ў аснову рашэнняў статутных органаў, што потым фарміруюць вобраз будучыні Арганізацыі.
Але сама па сабе ідэя нічога не значыць. Выдатны індыйскі рэфарматар, аўтар канстытуцыі гэтай краіны Бхімрао Рамджы Амбедкар калісьці сказаў: “…Ідэя мае патрэбу ў распаўсюджанні гэтак жа, як расліна мае патрэбу ў паліванні. У адваротным выпадку яны абодва засохнуць і памруць”.
Кіруючыся гэтым, менавіта аналітычныя цэнтры разам са СМІ павінны дэманстраваць яркія дасягненні ў ШАС, уносячы мудрасць і сілу ў прасоўванне міру, стабільнасці, росквіту ў рэгіёне і ў свеце ў цэлым, павышаючы масавую інфармаванасць аб рэаліях, традыцыях, шляхах і стратэгіях развіцця дзяржаў-членаў.
Як прадугледжана зацверджанай Кіраўніком дзяржавы “Стратэгіяй удзелу Рэспублікі Беларусь у ШАС”, БІСД сёлета ў статусе Нацыянальнага даследчага цэнтра прыняў удзел у ХХ пасяджэнні Форуму ШАС у Нью-Дэлі, дзе выступіў з ініцыятывай прыняць “Канцэпцыю экспертнай дыпламатыі ШАС”, распрацаваную сумесна з калегамі з ЦМД ФМА БДУ. Ганарымся тым, што БІСД быў узгаданы ў Цяньцзіньскай дэкларацыі менавіта ў дадзеным кантэксце.
Сплочанасць і адзінства
Але нават самыя магутныя эканамічныя і ваенныя патэнцыялы пры надзейным культурна-гуманітарным падмурку не будуць мець сэнсу без унутранай кансалідацыі і адзінства ў ШАС.
На фоне выклікаў сучаснасці ШАС сёння праходзіць гістарычны стрэс-тэст, магчыма, самы сур’ёзны за ўсю сваю гісторыю. Мы бачым, як моцныя свету гэтага праз гандлёвыя тарыфы (па сутнасці, палітычныя санкцыі) пад “соусам” квазі-міратворчасці ўжо пасягаюць на нацыянальны суверэнітэт і бяспеку нават самых магутных членаў Арганізацыі.
Сплочанасць і адзінства – важны фактар супрацьстаяння і найлепшы адказ такім выклікам і пагрозам, у тым ліку “тром злам”: тэрарызму, экстрэмізму, сепаратызму. Толькі разам мы зможам вырашыць нашы праблемы, а таксама манетызаваць наяўныя перавагі на карысць нашых дзяржаў і народаў. Мы проста абавязаныя кансалідавацца ў зоне адказнасці Арганізацыі, каб стаць яшчэ мацнейшымі. Калі ўсе краіны-члены зробяць для гэтага канкрэтныя намаганні, ніхто, нідзе і ніколі не зможа дэстабілізаваць у нас абстаноўку.
З іншага боку, сённяшнія выклікі адкрываюць перад ШАС і беспрэцэдэнтныя магчымасці. Вось і ў кітайскай мове ў слове “крызіс” 危机 *wēijī* адно са значэнняў другога іерогліфа (机) – “зручны выпадак, важны (падыходны) момант”.
У сувязі з гэтым мы вітаем адраджэнне фармату “РІК”, якое намецілася – Расія, Індыя, Кітай, якія па-ўсходняму мудра выкарыстоўваюць момант, якi прадставіўся.
Вобраз будучыні ШАС: погляд з БІСД
У 2026 годзе мы адзначым 25-годдзе ШАС. Арганізацыя сёння незвычайна адрозніваецца ад створанай на пачатку ХХІ стагоддзя “Шанхайскай пяцёркі”. Дынамічна і кардынальна зменлівае міжнароднае асяроддзе з суправаджальнымі рызыкамі і выклікамі робіць яе “сталенне” больш хуткім, чым у звычайных умовах. Такая ранняя акселерацыя, тым больш на фоне сістэматычнага стрэсу, мае свае эфекты. У сувязі з гэтым у БІСД ёсць шэраг практычных разважанняў і прапаноў.
Першае. Каб скарыстаць магчымасці, што ўзнікаюць на фоне крызісу, ШАС павінна ісці ў нагу з часам, пастаянна ўдасканальвацца, эфектыўна рэагаваць на новыя выклікі, няўхільна прытрымлівацца “шанхайскага духу”. Ад здольнасці ўзмацніць унутраную каардынацыю і адзінства пасля завяршэння структурных рэформаў, аператыўна выпрацоўваць калектыўны адказ на новыя выклікі і пагрозы будзе залежыць, ці стане ШАС ключавой пляцоўкай забеспячэння бяспекі і ўстойлівага эканамічнага развіцця ў Еўразіі. Для гэтага, відавочна, патрэбны моцны і эфектыўны Сакратарыят.
Другое. Трэба ўмацоўваць узаемны палітычны давер, салідарнасць, пераадольваць супярэчнасці, імкнуцца знаходзіць агульныя інтарэсы і кампрамісы, разумець, паважаць і цярпіма ставіцца адзін да аднаго, пазбягаць пратэкцыянізму і нацыянальнага эгаізму. Гэта і ёсць заклад і крытэрый трываласці пазіцый і аўтарытэту ШАС у вачах астатняй міжнароднай супольнасці, якая ўважліва на нас глядзіць. Глядзіць і робіць свае высновы!
Трэцяе. Мы проста абавязаныя знайсці інавацыйныя мадэлі супрацоўніцтва ў эканоміцы, інвестыцыях і гандлі, каб нарэшце выйсці на прарыўныя шматбаковыя праекты. Нашы народы павінны вачавідна адчуваць салідныя выгоды ад прыналежнасці да ШАС. Грамадская думка ў краінах-членах павінна стаць базавым крытэрыем і мерай якасці эканамічнай інтэграцыі. Магчыма, для гэтага наспела неабходнасць удасканаліць механізм прыняцця рашэнняў, стварыўшы механізм кантролю іх выканання.
Чацвёртае. Відаць, нам не абысціся без асобнага механізму пасярэдніцтва ў канфліктах і кіравання крызісамі. ШАС дастаткова “вырасла”, каб проста назіраць за тымі складанымі працэсамі, якія адбываюцца ў Вялікай Еўразіі. Гэта, напэўна, дазволіла б таксама часткова зніжаць градус напружанасці, якая часам узнікае паміж асобнымі дзяржавамі-членамі. У сваёй “сям’і” мы павінны разбірацца самі, “не выносячы смецце з хаты”. Пераўтварэнне РАТС ШАС ва Універсальны цэнтр па супрацьдзеянні выклікам і пагрозам бяспекі стварае для гэтага добрыя перадумовы.
“Пілотным праектам” можа стаць аднаўленне працы Кантактнай групы “ШАС–Афганістан”. Тым больш гэтая краіна фармальна застаецца назіральнікам у Арганізацыі, з’яўляючыся важным звяном у спалучэнні Цэнтральнай і Паўднёвай Азіі – геаграфічнага ядра ШАС, эканамічнай прасторы Еўразіі ў цэлым, а таксама ў забеспячэнні рэгіянальнай бяспекі.
Пятае. На фоне заняпаду шматбаковых пляцовак, напрыклад, ААН і АБСЕ, верагодна, не трэба рабіць самамэтай пераўтварэнне ШАС ва ўніверсальны механізм. Па ўсіх параметрах гэта рэгіянальны блок (хоць і прызнаны глабальна дыпламатычны гулец), таму ўмацоўваць і ўдасканальваць яго варта ў такім фармаце. Магчыма, у гэтым і заключаецца яго сіла і прывабнасць. Не да глабалізму трэба імкнуцца, а вырашаць “зямныя” праблемы, якіх нямала. Гэта датычыцца і пашырэння. Так, ШАС павінна прырастаць. Але не дзеля гонкі за колькасцю і ўгодзе чыімсьці амбіцыям.
Шостае. Арганізацыя стала самадастатковай і перарасла логіку супрацьпастаўлення. Пазіцыянаванне яе як альтэрнатывы або апанента Захаду – састарэлы наратыў. ШАС – гэта не антаганіст, а архітэктар новай прынцыпова мадэлі міжнародных адносін і сістэмы глабальнага кіравання сусветным парадкам, заснаванай на роўнасці, узаемнай павазе і практыцызме. Дарэчы, пра гэта нядаўна заяўляў і МЗС КНР, падкрэсліваючы, што ШАС узнялася над састарэлымі канцэпцыямі “сутыкнення цывілізацый, халоднай вайны і гульні з нулявой сумай”.
Сёмае. Як міжнароднай структуры новага тыпу ШАС важна не толькі гнутка адаптавацца і падстройвацца да зменлівага свету, але і спрабаваць заглядаць за гарызонт. Фарміраванне прывабнага вобраза еўразійскай будучыні з’яўляецца стратэгічна важным з пункту гледжання мэтаў развіцця. Хаця сёння яго гарызонт размыты туманам канфліктаў, трэба імкнуцца да таго, каб разгледзець за гэтай заслонай мірную перспектыву. У сувязі з гэтым мы вітаем прыняцце Стратэгіі развіцця ШАС да 2035 года, у ўзгадненні якой БІСД таксама прыняў удзел. У гэтым дакуменце прапісаны выразныя контуры і арыенціры вобраза будучыні Арганізацыі, якія абазначаюць яе перспектыўную сцежку як Супольнасці адзінага лёсу.
Вельмі сімвалічным у дадзеным кантэксце выглядае і лозунг Цяньцзіньскага саміту “Прасоўванне ‘шанхайскага духу’: ШАС у дзеянні”, гэтак жа як і насычанае старшынства Кітая, што прайшло пад гэтым дэвізам, адкрыўшае эпоху паўнапраўнага членства Рэспублікі Беларусь у Арганізацыі. Наша краіна – наглядны прыклад таго, як шлях у ШАС можа быць паслядоўным, арганічным, стваральным і адказным.