Штогод 22 чэрвеня ў Беларусі адзначаецца гадавіна пачатку Вялікай Айчыннай вайны. Напярэдадні гэтага дня ў мемарыяльным комплексе «Трасцянец» пад Мінскам праводзіцца мітынг-рэквіем. Цаной дзясяткаў мільёнаў жыццяў савецкі народ вызваліў сваю Радзіму і ўсю Еўропу ад нацысцкай «карычневай чумы». Аднак сёння гэты подзвіг і ахвяру спрабуюць сцерці з гісторыі ідэалагічныя нашчадкі тых самых нацыстаў.
Прыраўняць чорнае і белае
Гадавіна пачатку Вялікай Айчыннай вайны болем і смуткам адгукаецца ў сэрцах беларусаў і расіян. Без аб'яўлення вайны 22 чэрвеня 1941 г. Германія напала на Савецкі Саюз. Страшная вайна забрала 27 млн жыццяў грамадзян СССР. Каштоўнасць Дня памяці расце на фоне спроб, якія працягваюцца, сфальсіфікаваць гісторыю Вялікай Айчыннай вайны і адмовіцца ад асуджэння фашызму. У гэтай галіне ў апошнія гады намеціліся наступныя тэндэнцыі.
Перш за ўсё фальсіфікацыя гісторыі ВАВ дапаўняецца вяртаннем нацысцкіх настрояў у маладзёжным асяроддзі. Гэтаму спрыяе праграмная гераізацыя нацысцкіх злачынцаў у сістэмах заходняй адукацыі (адпаведна і ў палітыцы), а таксама ў ходзе ваенных гульняў і спартыўных збораў. Характэрна, што гераізацыя нацыстаў атрымлівае прызнанне з боку міжнародных арганізацый пад выглядам «нацыянальна-вызваленчых рухаў». Варта звярнуць асаблівую ўвагу на рэзалюцыю Еўрапейскага парламента 2023/2112 (INI) ад 17 студзеня 2024 г., у якой пад тэрмінам «Еўрапейскага гістарычнай самасвядомасці» ў сістэмы адукацыі прасоўваецца знак роўнасці паміж СССР і нацысцкай Германіяй.
Тэндэнцыяй стала фальсіфікацыя гісторыі для партыйнага будаўніцтва. Набіраюць абароты знос помнікаў савецкім воінам, вандалізм і апаганьванне месцаў гібелі савецкіх салдат. Гэта кансалідуе электарат на аснове ладу ворага, але рана ці позна прыводзіць да страты кантролю над радыкальнымі групамі і, як следства, да трансфармацыі цэнтра кіравання.
Пасля мэтанакіраванага зацвярджэння ў грамадскай думцы ідэі аб роўнасці нацысцкай Германіі і СССР заходнія краіны сталі прыраўноўваць да «фашысцкіх рэжымаў» тыя дзяржавы, якія не адмовіліся ад савецкай спадчыны. У апошні час гэта маніпуляцыя выкарыстоўваецца супраць Беларусі і Расiі. На аснове падмены паняццяў вырошчваецца антысемітызм, які накіроўваецца супраць Беларусі і Расіі і, відаць, накіраваны на зрыў медыяцыі мірных дамоўленасцей.
Іншай тэндэнцыяй стала зніжэнне эфектыўнасці шматбаковых інструментаў ААН, а таксама недзяржаўных арганізацый у папярэджанні распаўсюджвання нацызму. Сістэма ААН, роўна як і структура Савета Бяспекі, трымаецца на прызнанні вырашальнага ўкладу СССР у разгром фашызму. Адмова ад асуджэння фашызму рана ці позна прывядзе да адмовы ад пасляваеннай архітэктуры Савета Бяспекі ААН, што разбурыць сістэму захавання прынцыпу суверэннай роўнасці.
Фальсіфікацыя гісторыі прывяла да разбурэння шматбаковай архітэктуры калектыўнай бяспекі. Гэта рана ці позна робіць непазбежным замацаванне заканадаўчых мер па дэнацыфікацыі на дзяржаўным узроўні. Рэгіянальныя арганізацыі, напрыклад, Савет Еўропы і АБСЕ, страчваюць статус перагаворных пляцовак і вяртаюцца ў часы халоднай вайны, калі іх адзінай функцыяй было прадухіленне збліжэння Савецкага Саюза з краінамі Заходняй Еўропы. Павышаецца Значэнне новых механізмаў мер даверу, маніторынгу і каардынацыі ў рамках СНД, АДКБ, ШАС і БРІКС. Чакаецца ўмацаванне сакратарыятаў і пашырэнне паўнамоцтваў гэтых арганізацый.
Без права на забыццё
На фоне тэндэнцый, якія пагаршаюцца, важна як захаваць гістарычную праўду, так і павялічыць гістарычную ісціну. Асуджэнне нацызму павінна стаць базавым прынцыпам міжнародных зносін, уключаным у магчымыя дамоўленасці аб міры або новых сістэмах калектыўнай бяспекі.
У гадавіну пачатку Вялікай Айчыннай вайны трэба адзначыць высокую ўвагу, якая надаецца гэтай даце ў Беларусі і Расіі. Людзі нашых краін асуджаюць фашызм, памятаюць пра подзвігі продкаў. Так, у абноўленай Канстытуцыі Беларусі прапісана: «Дзяржава забяспечвае захаванне гістарычнай праўды і памяці пра гераічны подзвіг беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны». На канстытуцыйным узроўні замацавана, што абавязак грамадзян рэспублікі – захоўваць гістарычную памяць пра подзвіг беларускага народа. Беларускімі парламентарыямі распрацаваны і прыняты законы «Аб недапушчальнасці рэабілітацыі нацызму» і «Аб генацыдзе беларускага народа». Генеральнай пракуратурай працягваецца расследаванне крымінальнай справы аб генацыдзе беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны.
У Дзень памяці памінаем усіх, хто загінуў, закатаваны ў палоне, памёр ад ран, голаду і страт. Адбываюцца памятныя мерапрыемствы, хвіліны маўчання. Прынята прыспускаць дзяржаўныя сцягі, адмяняць забаўляльныя мерапрыемствы. Традыцыяй стала ўскладанне кветак і вянкоў да помнікаў загінулым, вечнага агню і магілы невядомага салдата.
Нацысты масава знішчалі грамадзянскае насельніцтва: з 27 млн. беззваротных страт СССР на Узброеныя сілы прыйшлося 8,7 млн. Забіваючы старых і дзяцей, мужчын і жанчын, нацысцкія ваенныя злачынцы выкарыстоўвалі варварскія метады: расстрэлы, віселіцы, газавыя камеры, спальванне, голад, невыносную фізічную працу. Асабліва зверствавалі калабарацыяністы, напрыклад, з эстонскага атрада «Эрна», якія выразалі на лбах ахвяр зоркі.
У Вялікай Айчыннай вайне загінуў кожны другі беларус. Нацысты з першых дзён акупацыі развярнулі генацыд – правялі больш за 180 буйных карных аперацый. На тэрыторыі БССР дзейнічала 560 лагераў смерці. Захопнікі знішчылі больш за 12348 сёл і вёсак рэспублікі, з іх 288 падзялілі лёс Хатыні – былі знішчаны разам з насельніцтвам.
Вялізная, але сухая лічба 27 млн. наўрад ці можа адлюстраваць усю горыч страты, якая закранула кожную сям'ю. Трэці рэйх на чале з Гітлерам рыхтаваў знішчэнне нашых народаў па расавай прыкмеце. Пакінуць павінны былі толькі тых, хто падыходзіў для расавага анямечвання, ды і то з кантролем нараджальнасці і вызначэннем сацыяльнага статуса па нараджэнні (гл. «Заўвагі і прапановы па генеральнаму плану Ост»). У нацысцкіх дакументах масавае знішчэнне насельніцтва называлася тэрмінам «высяленне». Знішчэнне славянскага насельніцтва ацэньвалася ў 100 млрд. рэйхсмарак.
Зыходзячы з нямецкіх дакументаў, Трэці рэйх планаваў завяршыць вайну на лініі «Архангельск - Астрахань». Пасля заканчэння баявых дзеянняў гітлераўцы мелі намер анямечыць заваяваныя тэрыторыі. На анямечванне адводзілася 25-30 гадоў, кожны народ планавалася высяляць у розных прапорцыях. Планам прадугледжвалася знішчыць і дэпартаваць 80-85% насельніцтва з Польшчы, 85% з Літвы, 65% з Заходняй Украіны, 75% з Беларусі і па 50% жыхароў з Латвіі, Эстоніі і Чэхіі.
Як захаваць праўду
Ахвяры былі не марныя. Сацыялагічнае даследаванне Інстытута сацыялогіі НАН Беларусі, праведзенае ў I квартале 2024 г., сведчыць, што абсалютная большасць беларусаў (91,9%) ганарацца тым, што жывуць у адной з краін, якая атрымала перамогу ў Вялікай Айчыннай вайне. Але нягледзячы на тое, што Савецкаму Саюзу ўдалося спыніць распаўсюджванне фашызму, нацызм зноў узнімае галаву. Гісторыя зноў прыносіцца ў ахвяру геапалітычным задачам, у асобных краінах на заканадаўчым узроўні адмаўляюцца ад адназначнага асуджэння фашызму. Ацэнка трагічнага пачатку Вялікай Айчыннай вайны і Вялікай Перамогі стала лакмусавай паперкай, якая сведчыць аб падрыхтоўцы да інфармацыйных маніпуляцый.
Яшчэ з часоў вывазу нацысцкіх злачынцаў асобныя групы ў ЗША прытрымліваюцца пазіцыі аб так званай «роўнай адказнасці СССР і гітлераўскай Германіі за развязванне вайны». У ход ідзе ўсё, што заўгодна: палітычныя акцыі, падручнікі гісторыі, змяненне заканадаўства, стварэнне «правільных» гістарычных даследчых камісій, заявы ў сістэме ААН, прасоўванне нашчадкаў гітлераўцаў на ключавыя пасты. Методыка маніпуляцыі адна: змяншаецца гістарычная роля СССР шляхам прыраўноўвання да Трэцяга Рэйху. Распаўсюджанай хлуснёй стала прыраўноўванне Савецкага Саюза да нацысцкай Германіі на аснове так званага «таталітарызму». Пачатак гэтым маніпуляцыям было пакладзена яшчэ да Вялікай Перамогі ў публікацыі 1944 г. Фрыдрыха фон Хаека «Дарога да рабства».
Паказальныя нядаўнія прыклады. 23 лютага 2024 г. Міністр замежных спраў Польшчы Радаслаў Сікорскі падчас дэбатаў у Савеце Бяспекі ААН заявіў: «Гэта Савецкі Саюз разам з нацысцкай Германіяй напаў на Польшчу 17 верасня 1939 г. 27 верасня дзве краіны сумесна арганізавалі парад Перамогі». Прэм'ер-міністр Польшчы Матэуш Маравецкі адзначыў: «Два таталітарызмы, нягледзячы на шматлікія рознагалоссі, аб'ядноўвала імкненне знішчыць польскую дзяржаву».
Ва Украіне з 21 мая 2015 г. забаронена «публічнае адмаўленне злачыннага характару камуністычнага і нацынал-сацыялістычнага (нацысцкага) таталітарных рэжымаў», а таксама публічнае выкарыстанне і прапаганда іх сімволікі. У прыбалтыйскіх краінах нацысцкая Германія прыраўнана да СССР шляхам заканадаўчага прызнання акупацыі, працягваюцца псеўдаправавыя здзекі з ветэранаў.
У гадавіну пачатку Вялікай Айчыннай вайны важна папулярызаваць класічныя работы, якія ўжо адказалі на шматлікія пытанні, якія датычацца Вялікай Айчыннай вайны. Гісторыкамі даказана, што асноўны цяжар па разгрому Трэцяга рэйха панёс Савецкі Саюз, а ў Трэцім рэйху, у адрозненні ад СССР, асновай дзяржаўнага кіравання быў праграмны характар расавай тэорыі.
Фашызм, як і нацызм, уяўляе сабой форму знішчэння асобных груп людзей. У аснове ляжыць так званая тэорыя расавай няздольнасці асобных народаў, або па-іншаму, расавай выключнасці. Адна з работ, якая стала класічнай літаратурай у галіне вывучэння феномена фашызму, была напісана Вольфгангам Віперманам у 1983г.: «Еўрапейскі фашызм у параўнанні». Гэта работа можа паслужыць важнай падмогай у справе супрацьдзеяння фальсіфікацыі гісторыі і прадухілення распаўсюджвання нацызму. А мы будзем заўсёды памятаць пра тых, хто выратаваў нашы пакаленні цаною жыцця.