У свеце ўсё менш і менш людзей ставяць пад сумненне той факт, што цэнтр сусветнага прагрэсу зрушваецца з калектыўнага Захаду на Глабальны Усход і Поўдзень. Аб гэтым, у прыватнасці, красамоўна гавораць тэмпы росту па выніках 2023 года многіх азіяцкіх эканомік, а таксама адпаведныя прагнозы на бягучы год. Напрыклад, ВУП Індыі з кастрычніка па снежань вырас на рэкордныя 8,4%.
Якое месца і роля ў фрагментуючым свеце адводзіцца Беларусі?
Геапалітычны базіс
Практыка паказвае, што планеце значна зручней стаяць на двух апорах, чым на адной. Такі свет значна больш устойлівы, а значыць, намнога прадказальны і бяспечны. На нашых вачах адбываецца адраджэнне Глабальнага Поўдня і Усходу як цывілізацыйнага праекта з гранічна шырокімі рамкамі - аж да Паўночнага полюса, здольнага стаць рэальнай процівагай заходняй сістэме.
Роля краін Глабальнага Поўдня і Усходу ў сусветных справах імкліва расце, многія з іх (тая ж Індыя) небеспадстаўна дэманструюць глабальныя амбіцыі. Падобны злом шаблону і ранейшай глабальнай іерархіі з'яўляецца заканамерным следствам акумуляваных сусветных дысбалансаў і супярэчнасцяў, што адкрывае акно магчымасцяў для новых амбіцыйных і рашучых iгракоў.
Традыцыйныя сусветныя цэнтры сілы ўжо не ў стане спыніць ці нават стрымаць набіраючую сілу "вольніцу" дзяржаў Глабальнага Поўдня і Усходу, хоць і спрабуюць супрацьстаяць гэтай ўзыходзячай дынаміцы.
У сілу эканамічных перадумоў непазбежнасць пераходу ад глабалізаванага свету да "свету рэгіёнаў" яшчэ ў 2017 годзе прагназавалі аўтары дакладу "Фрагментацыя сусветнай эканомікі і расійска-амерыканскія адносіны". У гэтым дакуменце, у прыватнасці, адзначалася, што такі фармат арганізацыі сусветнай эканомікі (калі ўнутрырэгіянальныя сувязі развіваюцца значна хутчэй міжрэгіянальных) у цэлым можа быць нават больш пераважным у параўнанні з глабалізацыяй, якая сыходзіць, пры ўмове, што рэгіёны будуць заставацца адзін да аднаго адкрытымі.
Геаэканамічныя эфекты
Геапалітычныя разломы цягнуць за сабой геаэканамічную фрагментацыю, якая наносіць сур'ёзны эканамічны ўрон, асабліва малым і сярэднім дзяржавам, якiя развіваюцца, у сілу той акалічнасці, што наш свет за апошні час стаў значна больш узаемазвязаным і ўзаемазалежным.
Агульную праблему пагаршае паступовае пераважанне палітычных прычын фрагментацыі над эканамічнымі фактарамі: звыклы пратэкцыянізм дапаўняецца нелегітымнымі санкцыямі, а часам ад іх нават неадрозны. Такім чынам, палітычныя рэстрыкцыі надаюць гэтай раздробненасці самаўзмазняючы характар, звужаючы прастору для балансавання.
Наяўнасць эканамічнай фрагментацыі паміж двума блокамі-антаганістамі, называючы гэты феномен новай халоднай вайной, публічна прызнала Гіта Гапінат (ураджэнка Індыі), першы намеснік дырэктара-распарадчыка МВФ, падчас выступу на Сусветным кангрэсе Міжнароднай эканамічнай асацыяцыі ў снежні 2023 года. Больш за тое, гэты трэнд ацэньваецца як незваротны, а рэкамендацыі датычацца не таго, як яго пераадолець, а як з ім жыць далей.
У такіх умовах выглядае лагічным, што імкненне да выжывання ў гранічна турбулентным і палярызаваным свеце, акрамя мабілізацыі ўласных, часцяком абмежаваных, магчымасцяў і рэсурсаў, прымушае ўсіх згуртоўвацца і кансалідавацца перад тварам сістэмных рызык, выклікаў і пагроз.
Інстытуцыянальная аснова
Па ўсёй бачнасці, ключавая роля ва ўсіх гэтых працэсах належыць менавіта ШАС і БРІКС, дынамічнае пашырэнне якіх у апошнія гады дае падставу казаць аб зараджэнні патэнцыйнага ядра будучай сусветнай канфігурацыі, удзельнікі якой хочуць неканфліктна гарманізаваць свае нацыянальныя інтарэсы, а таксама надзейна абараніць іх ад дэструктыўных знешніх уздзеянняў. Па сутнасці, менавіта сам Захад уласнаручна ператварыў гэтыя аб'яднанні ў рэальную сілу, якая сёння кідае яму выклік.
Апорны каркас новай сусветнай архітэктуры, акрамя БРІКС і ШАС, могуць дапоўніць і іншыя рэгіянальныя аб'яднання Глабальнага Поўдня і Усходу: АСЕАН, МЕРКАСУР, Афрыканскі саюз, Савет супрацоўніцтва арабскіх дзяржаў Персідскага заліва, Ліга арабскіх дзяржаў, Арганізацыя ісламскага супрацоўніцтва і інш.
У сілу агульнай логікі тэндэнцыі на рэгіяналізацыю, якая азначылася, нельга выключаць з'яўленне ў перспектыве ўзаемапрымальнага механізму гнуткай каардынацыі паміж гэтымі структурамі, які мог бы стаць рэальнай альтэрнатывай традыцыйным інстытутам ААН, якiя імкліва губляюць, ва ўнісон падзеям, што адбываюцца, сваю ранейшую вагу. Па прызнанні шматлікіх экспертаў, яны знаходзяцца ў глыбокім крызісе, ператварыўшыся ў інструмент абслугоўвання інтарэсаў вузкай групы заходніх дзяржаў.
Відавочна, што менавіта нефармальныя, рознаўзроўневае гібрыднае ўзаемадзеянне з'яўляецца найбольш аптымальнай каардынацыйнай мадэллю, паколькі жорстка фіксаваныя абавязацельствы ўнутры супольнасцяў абцяжарваюць манеўр, калі ўсё больш цэніцца свабода дзеянняў, а таксама здольнасць гнутка і аператыўна выкарыстоўваць магчымасці, якія ўзнікаюць.
ШАС і БРІКС як ядро новага цывілізацыйнага праекта прапануюць свету гэтак жаданую прагматыку без натацый, ментарскага тону гегемона, вяшчае аб "каштоўнасцях" і "парадку, заснаваным на правілах", прагматыку без спробаў змяніць цывілізацыйны код партнёра або яго канстытуцыйны лад, але з павагай адной фундаментальнай і непераходзячай каштоўнасці - суверэнітэту, нацыянальных інтарэсаў і абранага шляху развіцця.
Больш цеснае рэгіянальнае супрацоўніцтва адкрывае небывалыя магчымасці, нягледзячы (ніхто не мае ілюзій) на немалы лік праблем і супярэчнасцяў, якiя захоўваюцца.
Фарміраванне полiцэнтрычнага свету на аснове шырокага сеткавага супрацоўніцтва, калектыўнага кіравання і кансенсусу прыняцця рашэнняў, а таксама пашырэнне БРІКС не толькі на канкрэтныя краіны, але і на іншыя рэгіянальныя структуры дазволіць яшчэ больш умацаваць уплыў у свеце і падняць супрацоўніцтва на новы ўзровень. Гэты механізм крытычна важны для падтрымання непадзельнасці рэгіянальнай бяспекі ва ўмовах укаранення Захадам блокавых механізмаў сеткавага стрымлівання.
У той жа час кансалідацыя краін Глабальнага Поўдня і Усходу непазбежна цягне за сабой супрацьстаянне з Захадам. Прырода геапалітычнай дыялектыкі такая, што ніякі цэнтр сілы ніколі не адмовіцца добраахвотна нават ад крыха свайго ўплыву. Канкурэнты нікому не патрэбны. Менавіта таму ШАС і БРІКС асуджаны на канфрантацыю з заходнім светам, што, зразумела, не выключае кантакты паміж людзьмі, гандаль і дыпламатыю. Усё гэта, вядома, таксама будзе. Але мы да ўсяго гатовыя, таму што разам – мы рэальная сіла, з якой давядзецца лічыцца.
Тут вельмі дарэчы можа прыйсціся нядаўна прапанаваная РФ і КНР формула "падвойнага процідзеяння падвойнаму стрымліванню", сутнасць якой зводзіцца да выкарыстання ШАС і БРІКС для перашкоды заходняй палітыцы санкцый. У прыватнасці, гаворка ідзе аб стварэнні абароненых ад санкцый механізмаў фінансавых разлікаў і гандлёва-эканамічных сувязяў і ў цэлым аб умацаванні пазіцый краін Глабальнага Поўдня і Усходу ў новым сусветным парадку.
Прагматычны выбар Беларусі
На фоне вышэйпададзеных тэндэнцый уяўляецца лагічным і заканамерным, што Рэспубліка Беларусь пры падтрымцы Расіі, як свайго стратэгічнага саюзніка і партнёра, нарошчвае ўзаемадзеянне з новымі цэнтрамі сілы на Глабальным Поўдні i Ўсходзе, у прыватнасці ШАС і БРІКС. Гэтую кансалідаваную пазіцыю выразна і недвухсэнсоўна чарговы раз пацвердзілі ў снежні мінулага года на сумесным пасяджэнні калегій знешнепалітычных ведамстваў у Маскве міністр замежных спраў Беларусі Сяргей Алейнік і яго расійскі калега Сяргей Лаўроў.
Такі падыход наглядна адлюстроўвае далейшую адаптацыю знешнепалітычных прыярытэтаў і знешнеэканамічных інтарэсаў Беларусі да цяперашніх геапалітычных рэалій. У яго канву гарманічна ўкладваецца пастаўленая нядаўна Прэзідэнтам Аляксандрам Лукашэнкам перад айчыннай прамысловасцю задача – актыўна займаць новыя нішы ў Афрыцы, Лацінскай Амерыцы і краінах Азіі.
Беларускі інстытут стратэгічных даследаванняў, як вядучы дзяржаўны навукова-даследчы цэнтр, заснавальнікам якога з'яўляецца Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь, дзейнічае менавіта ў рэчышчы такога праактыўнага падыходу. У прыватнасці, пачата прапрацоўка мадальнасцяў супрацоўніцтва з цэнтрам перадавога вопыту глабальнага Поўдня (Global South Centre of Excellence) DAKSHIN, створаным у г.Нью-Дэлі ў лістападзе 2023 года па рашэнні прэм'ер-міністра Індыі. Мэтай яго дзейнасці заяўлены пошук інавацыйных рашэнняў у інтарэсах развіцця або перадавога вопыту ў краінах Глабальнага Поўдня, якія развіваюцца, з наступным маштабаваннем сярод іншых партнёраў.