19 верасня 2024 года Рэспубліка Беларусь прыняла старшынства ў Кансультатыўным савеце кіраўнікоў выбарчых органаў дзяржаў – удзельніц СНД (далей – Кансультатыўны савет). У дзяржавах Садружнасці ўважліва назіраюць за развіццём гэтага "маладога" органа. Пацвярджэннем стала сустрэча Аляксандра Лукашэнкі з кіраўнікамі выбарчых органаў і кіраўніцтвам Выканаўчага камітэта і МПА СНД. Чырвонай ніткай дыскусіі вышэйшых службовых асоб стала дэмакратызацыя выбарчага працэсу, сапраўднасць якой павінна вымярацца ўласнымі стандартамі забеспячэння электаральнай бяспекі і даверу грамадзян да вынікаў выбараў.
Вынікі Мінскага пасяджэння Кансультатыўнага савета гавораць аб наяўнасці стратэгічнай мэты – развіцці ўстойлівых суверэнных выбарчых сістэм. Ствараецца новы маладзежны савет пры Кансультатыўным савеце, узгоднена прынцыповая пазіцыя аб супрацьдзеянні ўмяшанню ў выбары, а самае галоўнае – актывізаваны працэс распрацоўкі рэгіянальных стандартаў міжнароднага назірання за выбарамі.
Ініцыятывы Рэспублікі Беларусь
На пасяджэнні Кансультатыўнага савета ў Мінску ў якасці задачы стратэгічнага значэння пазначаная распрацоўка рэальна працуючых стандартаў міжнароднага назірання за выбарамі. Зачын ужо ёсць: у выніковай заяве кіраўнікі выбарчых органаў асудзілі любыя спробы ўмяшання, пацвердзілі прыхільнасць прынцыпам недапушчэння падвойных стандартаў, вяршэнства права, павагі гістарычных, культурных і прававых асаблівасцяў дзяржаў, раўнапраўнага дыялогу, палітычнай нейтральнасці і бесстароннасці падчас міжнароднага назірання за выбарамі.
Беларускім старшынствам пазначаны новы напрамак узаемадзеяння – абмен вопытам па навучанні арганізатараў выбараў. Акцэнт заканамерны: паводле экспертных ацэнак, нарастаюць тэмпы дыскрэдытацыі выбарчых сістэм шляхам псеўданавучання арганізатараў і ўдзельнікаў выбарчага працэсу ў Інтэрнэце і сацыяльных сетках. Іншы прыярытэт – павышэнне прававой культуры моладзі: па ініцыятыве Беларусі плануецца стварыць маладзёжную структуру пры Кансультатыўным савеце, будуць распаўсюджаны эфектыўныя методыкі работы з педагагічнымі работнікамі. Запланаваны абмен лепшымі практыкамі ў галіне цыфравізацыі выбарчых працэдур.
Ініцыятывы беларускага старшынства ў Кансультатыўным савеце iдуць услед за агульнасусветнымi тэндэнцыямi у галіне міжнародных выбарчых стандартаў: 1) замацаванне міждзяржаўнага ўзаемадзеяння ў якасці міжнароднага стандарту; 2) удасканаленне стандартаў аналітычнага суправаджэння выбараў; 3) рэгіяналізацыі рэальна працуюць міжнародных стандартаў.
Замацаванне міждзяржаўнага ўзаемадзеяння ў якасці міжнароднага стандарту
Высокі ўзровень увагі да Кансультатыўнага савета абумоўлены яго міждзяржаўным характарам. Раней у 1990-я гады колькасць міжнародных назіральнікаў за выбарамі пашыралася за кошт неўрадавых арганізацый. У якасці прыкладу дастаткова згадаць практыку навязвання прадстаўнікоў заходніх неўрадавых арганізацый ў назіральнікі, выкладчыкі, а нярэдка – члены выбарчых камісій. Удзел неўрадавых арганізацый ў палітычным працэсе падаваўся ў якасці "міжнароднага стандарту", але фактычна выступаў каналам замежнага фінансавання "патрэбнай партыі" або інструмента зрыву выбараў.
Сёння стандартам зноў становіцца міждзяржаўнае ўзаемадзеянне. Да міжнароднага назірання падключыліся міжурадавыя арганізацыі: ШАС, Нарада па ўзаемадзеянні і мерах даверу ў Азіі, Арганізацыя цюркскіх дзяржаў. Кансультатыўны савет з'яўляецца міждзяржаўным органам, і яго галоўная функцыя – удасканаленне выбарчага працэсу на аснове вопыту дзяржаў-удзельніц СНД.
Удасканаленне стандартаў аналітычнага суправаджэння выбараў
Актывізацыя Кансультатыўнага савета ідзе ў рэчышчы ўдасканалення стандартаў аналітычнага суправаджэння выбараў, у прыватнасці ў галіне міжнароднага назірання за выбарамі і рэферэндумамі. З актывізацыяй міжнароднага назірання ў 1990-я гады выразна выявілася праблема навязвання метадалогій, адпаведных падыходу вузкай групы дзяржаў. Аказалася, што справаздачы наглядальных місій шмат у чым залежаць ад манеры пастаноўкі пытанняў, метадалагічнага вугла, вопыту, сацыяльнага партрэта, а таксама палітычнай пазіцыі назіральніка.
Раней некалі аўтарытэтныя пляцоўкі пашыралі свае паўнамоцтвы ў галіне назірання, дэ факта ствараючы інструменты для ўмяшання (напрыклад, феномен ўмяшання «на ўсход ад Вены»: кірунак неаднародных па складзе і аб'ёме паўнамоцтваў місій АБСЕ). У шматлікіх справаздачах БДІПЧ выразна прасочваецца заказны характар пастаноўкі пытанняў. Так, прыярытэт аддаецца выбарам, а не рэферэндумам, паказваецца на неабходнасць развіцця палітычных сістэм па заходнім узоры, напрыклад, у ходзе мадэлявання партыйнага будаўніцтва або адукацыі выбарчых камісій. Чырвонай лініяй ідзе крытыка дзяржаўнага, а не карпаратыўнага кіравання, напрыклад, дзяржаўнага ўдзелу ў СМІ. Фактычна прасоўваецца ідэя адкрыцця рынку, у тым ліку і інфармацыйнага, заходнім карпарацыям. Так, у выпадку цыфравізацыі рэгістра выбаршчыкаў заходнія місіі лічаць, што дадзеныя павінны захоўваецца на серверах, якія належаць карпарацыям, а не дзяржаве. Самі заходнія навукоўцы падкрэсліваюць наяўнасць залежнасці паміж Заходнім крэдытаваннем і ацэнкамі місій па назіранні ЗША, АБСЕ, Савета Еўропы, Еўрасаюза: танальнасць ацэнкі можна прагназаваць праз індыкатары Сусветнага банка, як следства, калі індыкатары станоўчыя, то і ацэнка заходніх місій з высокай доляй верагоднасці будзе станоўчая.
Сёння актуальныя такія стандарты, якія перашкаджалі б ўмяшанню ў выбарчыя працэсы пад выглядам аналітычнай дзейнасці. Расце запатрабаванасць метадалагічнай аднастайнасці ў якасці стандарту аналітычнага суправаджэння выбараў. Узнікненне новых тэм, напрыклад, цыфравізацыі выбарчага працэсу, ўскладненне формаў ўмяшання, – усё гэта павышае запыт на кампетэнтнага міжнароднага назіральніка, які працуе па метадалогіі, якая прымяняецца аднастайна, і не прэтэндуе ні на статус "суддзі", ні тым больш на статус "удзельніка палітычнага працэсу".
Характэрна, што Кансультатыўны савет можа аб'яднаць ужо назапашаны вопыт і ўзмацніць кумулятыўны эфект. Выканаўчы камітэт і Міжпарламенцкая асамблея СНД, традыцыйна ажыццяўляюць міжнароднае назіранне за выбарамі, удзельнічаюць у пасяджэннях Кансультатыўнага савета з правам дарадчага голасу. У Міжнародным інстытуце маніторынгу і развіцця дэмакратыі МПА СНД маюцца сур'ёзныя напрацоўкі па метадалогіі міжнароднага назірання за выбарамі. Акрамя таго, значны патэнцыял змяшчаецца ў абмене вопытам сярод вядучых дзяржаўных аналітычных цэнтраў, а таксама інстытутаў Нацыянальнага грамадскага назірання за выбарамі.
Рэгіяналізацыя міжнародных стандартаў, якія рэальна працуюць
У СНД фармуецца рэгіянальная сістэма распрацоўкі міжнародных электаральных стандартаў, што адпавядае практыцы ў іншых рэгіёнах свету. Пры арганізацыі выбараў кожная краіна, у тым ліку і Беларусь, кіруецца нацыянальнымі традыцыямі, палітычнымі і сацыяльнымі асаблівасцямі, актуальнымі запытамі грамадзян. Паколькі Кансультатыўны савет аб'ядноўвае краіны з падобнымі падыходамі, менавіта ў СНД лепш "адчуваюць" сітуацыю на зямлі, што дазваляе абменьвацца рэальна працуюць вопытам.
Рэгіяналізацыі міжнародных стандартаў выклікана тым, што больш буйныя арганізацыі былі прыватызаваныя вузкай групай дзяржаў праз фінансаванне і кадры. У выніку практычная каштоўнасць заходніх назіральнікаў, якія думаюць старымі катэгорыямі, сур'ёзна знізілася. Справаздачы АБСЕ працягваюць насіць палітызаваны характар, а заходнія фонды ўсё гэтак жа прасоўваюць уласныя стандарты пад выглядам "міжнародных". Нягледзячы на тое, што спробы выключыць Беларусь і Расiю з Еўрапейскай асацыяцыі арганізатараў выбараў скончыліся распадам асацыяцыі, заходняя кааліцыя працягвае заклікаць да выключэння Беларусі і Расiі з Сусветнай асацыяцыі выбарчых органаў. У наяўнасці мэтанакіраванае разбурэнне механізмаў агульнаеўрапейскага супрацоўніцтва, што паскарае працэс рэгіяналізацыі міжнародных стандартаў у СНД.
Супрацьдзеянне электаральнаму ўмяшанню
Гістарычна склалася, што ў міжнародныя дакументы па электаральнай тэматыцы адначасова закладваліся два інструмента: адзін у якасці квазiправавой асновы для ўмяшання, а другі як абмежавальнік для вонкавага ўздзеяння. У XX стагоддзі забяспечвалі больш-менш справядлівае геаграфічнае прадстаўніцтва ў сакратарыятах, не дазваляючы міжнародным арганізацыям канчаткова ператварыцца ў інструменты лабізму. Акрамя таго, умяшанне абмяжоўвалі шляхам уключэння ў міжнародныя дамовы стандартаў вяршэнства права, павагі гістарычных, культурных і прававых асаблівасцяў, субсідыярнасці, міждзяржаўнага ўзаемадзеяння. БДІПЧ АБСЕ не тое каб абараняць асобных кандыдатаў ці навучаць іх тэхналогіям зрыву выбараў, нават не мае права рабіць папярэдніх заключэнняў, даваць перадвыбарчыя каментарыi ці заклікаць да рэформаў. Усё гэта супярэчыць палажэнню Капенгагенскага дакумента 1990 года аб тым, што міжнародныя назіральнікі не ўмешваюцца ў выбарчы працэс.
Але рэальнасць такая, што стандарты і інструменты, распрацаваныя ў 1990-я гады, перасталі адпавядаць сучасным рэаліям. Да курсу на палітычнае развіццё дадаўся грамадскі запыт на электаральную бяспеку і ўлік асаблівасцяў нацыянальнай культуры. З-за гэтага паўстала неабходнасць у міжнародных інструментах, якiя рэальна працуюць. Бо ідэя стварэння каардынуючага органа паміж арганізатарамі выбараў зафіксавана яшчэ ў 2002 годзе, успомнім Міждзяржаўны выбарчы савет, прадугледжаны арт.21 Кішынёўскай канвенцыі.
Кансультатыўны савет выгадна адрозніваецца выкананнем суверэнітэту кожнай дзяржавы ў ходзе абмену вопытам для ўдасканалення выбарчых працэсаў. Менавіта такая структура запатрабавана сёння не толькі ў Садружнасці, але і за яго межамі. Значным крокам стала прыняцце заявы кіраўнікоў выбарчых камісій аб распрацоўцы рэгіянальных стандартаў міжнароднага назірання. Няхай ідуць дыскусіі адносна фармулёвак: незалежна ад таго, узгодненыя або адзіныя, гэтыя стандарты рэальна працуюць, бо заснаваныя на суверэнітэце, прафесіяналізме і нацыянальных інтарэсах. У краінах СНД ужо ёсць перадавы вопыт, на што, відаць, і будзе абапірацца старшынства Рэспублікі Беларусь у Кансультатыўным савеце кіраўнікоў выбарчых органаў СНД.