На фоне геапалітычнай і пандэмійнай турбулентнасці ясна праступае ўстойлівы ўзыходзячы трэнд рэгіяналізацыі, каторы можна разглядаць як форму новай шматвектарнасці. У першым набліжэнні такі фармат можна апісаць як нефармальны «клуб па інтарэсах», калі глабальныя (рэгіянальныя) ігракі фарміруюць камфортную для сябе блокавую архітэктуру ўздзеяння, узаемнай падтрымкі і хеджыравання рызык. Разгледзім гэту тэндэнцыю на прыкладзе ўсё больш прыкметнай геапалітычнай восі Турцыі, Ірана і Пакістана (якраз на ўмоўнай мяжы Паўднёвай і Заходняй Азіі)пры знешняй мадэрацыі з боку КНР (з большага і РФ). Контуры гэтай восі праяўляюцца па меры эскалацыі кітайска-амерыканскага супрацьстаяння, збліжэння Ірана і Кітая, таксама прыкмет араба-ізраільскай адл.
Геапалітычы і стратэгічны аспекты
Бягучая міжнародная абстаноўка робіць збліжэнне трох мусульманскіх дзяржаў Заходняй Азіі асабліва важным з пункту гледжання посткаронавіруснай рэгіяналізацыі, забеспячэння міжнароднай (рэгіянальнай) бяспекі, а таксама актывізацыі ўзаемнага гандлю.
Іран, Турцыя і Пакістан ужо маюць вопыт узаемадзеяння ў межах Багдадскага пакта, Арганізацыі цэнтральнага дагавора (CENTO), Арганізацыі рэгіянальнага супрацоўніцтва і развіцця (ORCD) і Арганізацыі эканамічнага супрацоўніцтва (ECO), удзельнічаюць у Арганізацыі ісламскага супрацоўніцтва (ОIС), Руху недалучэння і г.д.
Тры краіны маюць шырокія берагі і порты ў Персідскім заліве, Аманскім моры, Індыйскім акіяне, акваторыі Каспійскага, Міжземнага, Чорнага, Мрамарнага і Эгейскага мораў, а таксама стратэгічныя пралівы, якія дамінуюць, - Армузскі, Басфор і Дарданелы, што забяспечвае ім выгаднае палажэнее ў рэгіёне.
Агульная гісторыя, цывілізацыя і геаграфія, выклікі бяспекі, дэмаграфія, культура і рэлігія, сумежныя інтарэсы адкрываюць перад Іранам, Турцыяй і Пакістанам шырокія магчымасці ўздзеяння і развіцця.
Адсутнасць вострых неразрашымых спрэчак і канфліктаў ствараюць асобую ментальную ўзаемасувязь, каторая можа стаць мадэллю ўстойлівага рэгіянальнага збліжэння ў сітуацыі глабальнай турбулентнасці і непераадоленасці.
Неасманскія амбіцыі Анкары, якая кантралюе газавыя пастаўкі і патокі мігрантаў у Еўропу і раздражняльны Захад адвольным умяшаннем у рэгіянальныя праблемы, на дадзены момант адпавядае інтарэсам Ісламабада і Тэгерана, хаця і часта правацыруюць.
Запасы карысных выкапняў (у тым ліку энерганосьбітаў), асабліва ў Іране, яшчэ больш павышаюць статус «тройкі» сярод краін, якія развіваюцца, і фарміруюць аснову пад свядомасць агульнага прамысловага цыклу і ісламскага рынку.
Такім чынам стратэгічны характар геаграфіі «тройкі», а іменна, транзітнае палажэнне між Еўропай і араба-мусульманскім светам, стварае новую геапалітычную рэальнасць і відазмяняе расклад рэгіянальных сіл.
Экспертнае вымярэнне
Мэтазгоднасць інстытуалізацыі стратэгічнага адзінства Тэгерана, Анкары і Ісламабада, які прадугледжвае шырокае ўзаемадзеянне з Кітаем, Індыяй і арабскімі дзяржавамі, актыўна абмяркоўваецца на экспертным узроўні з удзелам вядучых «мазгавых цэнтраў» трох краін з акцэнтам на стварэнне дыскусійнай пляцоўкі, якая дзейнічае пастаянна.
У красавіку 2019 года ў Анкары прайшла міжнародная экспертная канферэнцыя «Супрацоўніцтва Турцыі, Пакістана і Ірана». У студзені 2020 года пасол Ірана ў Пакістане на лекцыі ў Ісламабадскім інстытуце стратэгічных даследаванняў заявіў пра наяўнасць патэнцыялу для стварэння такога альянса (пры ўдзеле РФ і КНР) «для лепшай будучыні рэгіёна».
Ключавы наратыў заключаецца ў тым, што рэгіянальным лідарам час аб’яднаць намаганні і развіваць незаходнюю (нееўрацэнтрычную) гісторыю рэгіёна. А супрацоўніцтва аналітычных цэнтраў павінна прапанаваць новую інфармацыйную стратэгію.
Турэцкія стратэгі кропкай прыкладання асноўных намаганняў бачаць калідор Поўнач-Поўдзень (праз Сірыю, Ліван і Іарданію да Егіпта). Па меры эвалюцыі ён можа быць працягнуты да Марока, ахопліваючы Усходняе і Паўднёвае Міжземнамор’е інтэграванай транспартнай, энергетычнай і фінансавай іфраструктурай.
Прыхільнікі гэтай канцэпцыі лічаць, што турэцка-арабскі эканамічны саюз з часам створыць перадумовы для прарыву ў бліжнеўсходнім урэгуляванні за кошт падрыву сацыяльных асноў радыкальных груповак на «арабскай вуліцы»і адначасова і не пакінуць Ізраілю альтэрнатывы, акрамя як далучыцца да інтаграцыйнага фармату, які прасоўваецца.
Другі вектар інтэграцыі ўключае ўласна Турцыю, Іран і Пакістан (вось Захад-Усход) з акцэнтам на развіццё арыентаваных на людскія рэсурсы прамысловых вытворчасцяў з трансфармацяй Заходняй Азіі ў «фабрыку», прадукцыя каторай знаходзіла б збыт на рынках Блізкага Усходу, Цэнтральнай Азіі і Паўднёвага Каўказа.
Трэцяя вось арыентавана на Ірак і Персідскі заліў і бачыцца ў якасці энергетычнай базы пад праекты ў межах калідораў Поўнач –Поўдзень і Захад-Усход.
Разам з Турцыяй і планамі яе развіцця, каторыя прадугледжваюць далейшую замену нафты прыродным газам, ствараемы саюз Турцыі, Егіпта, Іарданіі, Сірыі і Лівана прадстаўляе буйны рынак з гадавым спажываннем у аб’ёме 100 млрд.куб.м. газа і перспектывай росту на 5-10% у год.
Эканамічная стратэгія
Па інфармацыі японскіх СМІ са спасылкай на пакістанскія крыніцы, для ўмацавання эканамічнай звязкі Турцыя, Іран і Пакістан у 2021 годзе плануюць адрадзіць транснацыянальную чыгунку (ITI), якая звязвае Стамбул, Тэгеран і Ісламабад.
Праект пачынаўся як кантэйнерны сэрвіс у 2009 годзе пад эгідай ECO ў тэставым рэжыме і не быў цалкам завершаны. Маршрут цягнецца на 6540 км. Прыкладна 1950 км трасы знаходзіцца ў Турцыі, 2600 км у Іране і 1990 км у Пакістане. Шлях са Стамбула ў Ісламабад займае каля 10 дзён у параўнанні з 21 па марскім маршруце.
Па дадзеных ананімных пакістанскіх урадавых крыніц, ITI праз пакістанскую чыгунку ML-1 можа выйсці ў Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён, што прадвызначае цікавасць да праекту з боку Кітая (а таксама не маючых выхаду да мора краін Цэнтральнай і Паўднёвай Азіі), каторы аказвае яму палітычную падтрымку, але чакае салідарнага раздзелу расходаў і рызык.
Праект ML-1 коштам $6,8 млрд з’яўляецца часткай Кітайска-пакістанскага эканамічнага калідору (КПЭК), флагманскага пакістанскага кампанента кітайскай ініцыятывы «Пояс і шлях».
Эксперты лічаць, што ў час крызісаў альтэрнатыўныя наземныя гандлёвыя шляхі асабліва каштоўныя і прыбытковыя. Пагэтаму, верагодна, краіны Цэнтральнай і Паўднёвай Азіі, так як маюць патрэбу ў інвестыцыях і не маюць выхаду да мора, будуць актыўнымі партнёрамі праекта.
ITI можа стаць першымі рэгулярнымі чыгуначнымі зносінамі між Кітаем і Турцыяй, якія пакуль ідуць у абход – па Транскаспійскім міжнародным транспартным маршруце (ТМТМ). З кітайскага пункту гледжання, Турцыя з’яўляецца важным гандлёвым цэнтрам, у сувязі з чым будзе не лішнім некалькі чыгуначных маршрутаў (ТМТМ и ITI). У сваю чаргу Турцыя пазіцыяніруе сябе як ключавы еўразійскі транспартны вузел, і пагэтаму ў яе свае рэзоны развіваць дыверсіфіцыраваныя опцыі чыгуначных зносінн з Паўднёвай Азіяй і Кітаем.
Прынята лічыць, што ITI можа стаць альтэрнатыўным гандлёвым шляхам (з улікам узаемнага гандлю ў зоне ЕСО ў мясцовых валютах), будзе стымуляваць эканоміку, забяспечваючы ўсім астатнім удзельнікам большую гібкасць.
У жніўні 2020 года Іран пратэсціраваў новы наземны транзітны маршрут Іран – Афганістан – Узбекістан у межах новага Шаўковага шляху, які злучае КНР з ЕС праз Блізкі Усход.
Дадатковай кропкай супадзення інтарэсаў «тройкі» можа стаць КПЭК, нягледзячы на ўнутраныя і знешнія выклікі і пагрозы гэтаму амбіцыёзнаму праекту.
Турцыя & Пакістан
Пакістан і Турцыя стварылі механізм дыялогу на вышэйшым узроўні ў 2003 годзе, а ў маі 2017 года палепшылі ваенна-стратэгічныя сувязі – рэгулярна праводзяцца сумесныя вучэнні. Дзейнічае Савет стратэгічнага супрацоўніцтва высокага ўзроўню. Пасля студзенскага 2019 года візіту пакістанскага прэм’ер-міністра Імрана Хана ў Анкару адносіны паміж дзвюма краінамі знаходзяцца на ўздыме.
У сакавіку 2019 года турэцкае дзяржаўнае інфармацыйнае агенцтва Анадолу адкрыла ў Пакістане сваё бюро.
Пасля адмовы Талібана ад удзелу ў мірных перамовах главы МЗС Пакістана, Турцыі і Афганістана нядаўна сустрэліся ў Стамбуле для абмеркавання, акрамя афганскага мірнага працэсу, пытанняў супрацоўніцтва ў галіне бяспекі, энергетыкі, сувязі і незаконнай міграцыі.
Глава МЗС Пакістана ў тэлефоннай размове з турэцкім калегай падтрымаў Анкару ў сувязі з заявай Байдэна аб генацыдзе армян.
У апошнія гады Турцыя і Пакістан пыталіся стаць ядром другога альянса – з удзелам Малайзіі і Катара.
У канцы верасня 2019 года Эрдаган Імран Хан і прэм’ер-міністр Малайзіі Махатхір Махамад правялі сустрэчу на палях 74-й ГА ААН у Нью-Ёрку і дамовіліся стварыць тэлеканал на англійскай мове для барацьбы з ісламафобіяй на Захадзе.
Аднак Пакістан адразу сутыкнуўся з націскам у сувязі са спробай стварыць геапалітычны саюз з Турцыяй, Іранам і Малайзіяй (умоўны «брытанскі праект») у процівагу арабскаму блоку Саудаўская Аравія – ААЭ (умоўны «амерыканскі праект»).
У канцы 2020 года ААЭ прыпынілі выдачу рабочых віз для пакістанскіх рабочых (больш за 1,3 млн. чалавек), а Саудаўская Аравія патрабавала ад Ісламабада вярнуць у бягучым годзе пазыку ў памеры $2 млрд. У кастрычніку 2020 года Пакістан атрымаў у выглядзе грашовых пераводаў ад працоўных мігрантаў $2,28 млрд., у тым ліку $504 млн. – з ААЭ.
Па ацэнках эспертаў, фінансавы базіс альянса можа закласці Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва або «Ісламская васьмёрка», каторая павінна пакрыць «растучыя фінансавыя запатрабаванні ісламскага свету» праз стварэнне Сусветнага ісламскага банка і адмаўлення ад даляру на карысць нацыянальных валют.
Ісламская васьмёрка (Турцыя, Пакістан, Егіпет, Інданезія, Малайзія, Бангладэш, Нігерыя і Іран) створана ў 1997 годзе па ініцыятыве Турцыі. З прыходам да ўлады партыі Эрдагана, прыхільніка ідэі аб’яднання ісламскіх краін, яе роля стала прыкметна ўзрастаць.
Незалежна ад дынамікі адносін Турцыі і Пакістана з Катарам і Малайзіяй і насуперак непрадказальнай азіяцкай палітыкі (у канцы снежня 2020 года паведамлялася аб падрыхтоўцы дыялогу між Турцыяй і Ізраілем), Анкара і Ісламабад, мяркуючы па ўсім, працягнуць курс на далейшае збліжэнне.
Турцыя & Іран
Нягледзячы на гістарычныя канфліктныя інтарэсы і суперніцтва, геаграфічнае суседства, энергетычная залежнасць, неабходнасць падтрымкі рэгіянальнай бяспекі і г.д. абумоўліваюць палітычную волю Турцыі і Ірана саступаць адзін аднаму і развіваць эканамічнае супрацоўніцтва.
Дзве краіны аднолькава падыходзяць да рашэння рэгіянальных крызісаў і праблем (Катар, іракскі Курдыстан, Сірыя, Лівія), а таксама ў пытаннях супрацьдзеяння саудаўска-эмірацка-егіпецкаму саюзу.
У 2018 годзе Эрдаган заявіў пра намеры працягнуць закупкі іранскага газу, нягледзячы на санкцыі ЗША.
Іран, Турцыя і РФ ініцыіравалі сірыйскія мірныя перамовы ў Астане (Астанінскі фармат), натойваючы на спыненні агню і стварэнні зон дээскалацыі, што дапамагло спыніць паток бежанцаў у Турцыю.
Ключавым эканамічным аспектам іранскага ўдзелу ў Сірыі з’яўляецца гандлёвы калідор праз гэту краіну да Міжземнага мора цераз Ірак у якасці альтэрнатывы Турцыі, каторая служыць ключавым транзітным маршрутам у Еўропу.
У 2018 годзе Іран апублікаваў план будаўніцтва чыгункі, каторая звяжа Шаламчэ на ірана-іракскай граніцы з Басрай і прадоўжыць яе да Сірыі. У красавіку 2019 года Іран арэндаваў кантэйнерны тэрмінал у сірыйскім порце Латакія.
Вынікі нядаўніх перамоў на ўзроўні глаў МЗС Ірана і Турцыі дадаткова прадэманстравалі агульнасць пазіцый па адчувальных для бакоў пытаннях.
Турцыя выказалася за вяртанне Байдэна да ядзернай дамоўленасці з Іранам без папярэдніх умоў. У сваю чаргу Іран асудзіў ідэю ўводу ЗША санкцый у адносінах да Анкары па прычыне набыцця расійскіх С-400, а таксама чакае хуткі візіт Эрдагана ў Тэгеран.
Іран з’яўляецца актыўным удзельнікам міжнароднага транспартнага калідора Поўнач- Поўдзень, важнейшым лагістычным вузлом якога лічыцца марскі порт Чабахар, які ўваходзіць у дзясятку стратэгічных акіянічных гаваней свету на перакрыжаванні маршрутаў Захад – Усход і Поўнач – Поўдзень. Турцыя падала заяўку на далучэнне да гэтага калідору.
Нягледзячы на актывізацыю адносін Ірана з Турцыяй за апошняе дзесяцігоддзе, ступень супрацоўніцтва між імі не трэба перавялічваць. Хаця ў іх могуць супадаць асобныя інтарэсы ў галіне эканомікі і бяспекі, прынцыпова рознымі застаюцца палітычныя ідэнтычнасці і ідэалогіі.
У той жа час Анкара будзе імкнуцца захаваць пэўную гібкасць у сваёй палітыцы ў адносінах да Ірана і не стане падтрымліваць некаторыя ініцыятывы ЗША, калі яны будуць супярэчыць больш шырокім нацыянальным інтарэсам Турцыі.
Іран & Пакістан
Розныя падыходы да афганскага урэгулявання, пытанняў трансгранічнага тэрарызму і бяспекі агульных граніц (больш за 900 км), фактар Саудаўскай Аравіі і г.д не перашкаджаюць Ірану і Пакістану разам змагацца з наркатрафікам, бялуджскімі сепаратыстамі і талібамі, развіваюць эканамічныя сувязі.
Пакістан – крыніца сельскагаспадарчай прадукцыі, якая патрэбна Ірану, а Іран прыцягальны сваім энергетычным патэнцыялам.
Пакістан ніколі не ўступаў і не далучаўся да антыіранскіх кааліцый, дабіваецца пасрэдніцтва між Саудаўскай Аравіяй і Іранам у іх зацягнутым канфлікце.
Ісламабад і Тэгеран сутыкаюцца прыкладна з аднолькавымі стратэгічнымі і сацыяльна-эканамічнымі выклікамі, у асноўным у форме прамых і ўскосных заходніх санкцый. Дзве краіны маюць эканомікі, якія дапаўняюць адна адну, і устойлівыя рэгіянальныя сувязі. Хаця патэнцыял супрацоўніцтва абмежаваны эканамічнай турбулентнасцю ў абедзвюх краінах, вузкімі перспектывамі нарошчвання аб’ёмаў узаемнага гандлю і энергазалежнасцю.
Згодна з апытаннем Pew Research Center, Пакістан – адна з нямногіх краін, дзе іранскі ўплыў станоўча або нейтральна ўспрымаецца большай часткай насельніцтва.
Іран вывучае варыянты далучэння да КПЭК, што, верагодна, атрымае дадатковую дынаміку ў сувязі з падпісаннем у сакавіку Кітаем і Іранам стратэгічнай інвестыцыйнай здзелкі. Аднак уцягванне Ірана ў кітайскія схемы, улічваючы моцную прысутнасць Пекіна ў Пакістане, увяло б пакістанскія эліты ў закуліссе жорсткай кітайскай і іранскай ваеннай бюракратыі.
Пакістан лічыцца ключавым іграком у Афганістане і пасрэднікам у адносінах з Іранам, а таксама стратэгічным партнёрам, які дапамагае Турцыі падтрымліваць баланс паміж Усходам і Захадам.
У красавіку Іран і Пакістан падпісалі мемарандум аб стварэнні сеткі прагранічных рынкаў у мэтах развіцця эканамічных адносін. Аб’ём іранскага экспарту ў Афганістан за апошнія 11 месяцаў дасягнуў $2 млрд, што ўдалося дасягнуць пры садзейнічанні Пакістана.
Такім чынам, сфера ўздзеяння геапалітычнай восі Турцыя – Іран – Пакістан, асабліва пры ўдзеле РФ і Кітая як гарантаў, з улікам супадзенняў ключавых інтарэсаў, не абмяжоўваецца ні цюркамоўнымі краінамі (Азербайджан, Узбекістан, Туркменістан, Казахстан, Кыргызстан), ні нават Блізкім Усходам і спробамі націску на ЕС і ЗША. Амбіцыі «тройкі» носяць глабальны еўразійскі характар і цягнуцца аж да Індастана і Азіяцка-Ціхаакіянскага рэгіёну.
Для Рэспублікі Беларусь больш глыбокі аналітычны погляд і разуменне прыроды і механізмаў асаблівых адносін унутры «тройкі» можа пашырыць опцыі прасоўвання нацыянальных інтарэсаў у рэгіёне Заходняй і Паўднёвай Азіі.