Беларусь прыняла рашэнне не запрашаць АБСЕ для назірання за выбарамі, якія пройдуць у лютым. Прычынай сталі спробы ўмяшання ва ўнутраныя справы Рэспублікі. Праца назіральнікаў АБСЕ і раней не раз падвяргалася крытыцы. Так, МЗС Казахстана заяўляў аб адсутнасці аб'ектыўнасці ў назіранні АБСЕ за прэзідэнцкімі выбарамі 2022 г. у Рэспубліцы. А ў канцы 2023 г. Казахстан, Расія і шэраг іншых краін СНД выступілі з сумесным заклікам да арганізацыі адмовіцца ад "падвойных стандартаў" у падыходах да ключавых сусветных праблемам і асобным краінам. У чым прычыны недахопу аб'ектыўнасці з боку АБСЕ, разабраў аналітык Беларускага інстытута стратэгічных даследаванняў Анатоль Баяшоў.
Прадузятае назіранне і прамое ўмяшанне
У першую чаргу АБСЕ крытыкуюць, маючы на ўвазе Бюро па дэмакратычных інстытутах і правах чалавека – БДІПЧ АБСЕ. Гэта кансультатыўны орган, створаны ў 1990 г., са штаб-кватэрай у Варшаве. Статус кансультатыўнага мае на ўвазе падсправаздачнасць гэтай арганізацыі асноўным міждзяржаўным органам, якія засядаюць у Вене – іншымі словамі, кожнаму з членаў АБСЕ. На практыцы гэтага не адбываецца: свае метадалагічныя дакументы па назіранні, у тым ліку і апытальныя анкеты, арганізацыя не ўзгадняе з дзяржавамі-членамі, а распрацоўвае па ініцыятыве старэйшых службовых асоб у рамках бюджэтаў добраахвотнага фінансавання.
Анкета БДІПЧ з 80 пытанняў для кароткатэрміновых назіральнікаў складаная, пытанні носяць накіраваны характар. Гэта дазваляе праграмаваць вынікі назірання. Не раскрытая метадалогія аналізу атрыманай інфармацыі, частка з якой наогул не адносіцца да выбараў.
Добраахвотнае фінансаванне і адсутнасць аднастайнай метадалогіі назірання прыводзіць да таго, што нягледзячы на фармальную празрыстасць працы, назіральнікі АБСЕ ўмешваюцца ў выбарчыя працэсы. У асобных выпадках, як правіла, пры назіранні ў краінах СНД, АБСЕ дае сваім назіральнікам больш шырокую свабоду дзеянняў, чым у заходніх краінах. Часам БДІПЧ робіць высновы нават без адпраўлення назіральнікаў.
У выніку справа даходзіць да выпадкаў прамога ўдзелу назіральнікаў бюро ў агітацыі, падтасоўвання высноў, дыскрэдытацыі выбарчых сістэм, умяшання ў працу выбаркамаў, нават кансультавання экстрэмісцкіх груп. Пры гэтым сярод кароткатэрміновых назіральнікаў распаўсюджваюцца фэйкі, яны нярэдка ўводзяцца ў зман. Працуючы быццам бы ў адной місіі, грамадзяне розных дзяржаў атрымліваюць рознае стаўленне.
Калі раней БДІПЧ агітаваў за асобныя "партыі" шляхам падтрымкі НКА, то апошнім часам бюро робіць стаўку на прасоўванне мадэлі арганізацыі выбарчых камісій, што можа прывесці да ўмяшання ў працу арганізатараў выбараў. Краінам на ўсход ад Вены добра вядомыя гэтыя формы ўмяшання. На 30-м пасяджэнні СМЗС АБСЕ ў Скоп'і ў 2023 г., якое так хацелі сарваць асобныя дэлегацыі, Беларусь, Расія, Казахстан, Кыргызстан і Таджыкістан выступілі з сумеснай заявай аб «недапушчальнасці палітыкі выключнасці, дамінавання, навязвання народам чужых ім культурных каштоўнасцяў, умяшання ва ўнутраныя справы суверэнных дзяржаў».
Карані праблемы
Мандат БДІПЧ АБСЕ быў зафіксаваны ў Парыжскай Хартыі для новай Еўропы: названая як "бюро свабодных выбараў", арганізацыя павінна была "садзейнічаць кантактам і абмену інфармацыяй аб выбарах у дзяржавах-удзельніцах". Сёння цяжка ўявіць сабе прыняцце такой фармулёўкі: ідэі аб раўнапраўі, нават замацаваныя ў міжнародных дагаворах, выдасканалена абыходзяцца на практыцы, а выбары практычна заўсёды суправаджаюцца спробамі замежнага ўмяшання.
Але ў 1990-я гг., па-відаць, ідэя абмену інфармацыяй аб выбарах адпавядала палітычнаму кантэксту: з развалам Арганізацыі Варшаўскай дамовы і Савета эканамічнай узаемадапамогі лідэры СССР рабілі стаўку на стварэнне сістэмы непадзельнай бяспекі. Чакаліся аналагічныя крокі з боку ЗША, а аналітыкі-інстытуцыяналісты абяцалі «эфект пераліву», які дазволіць па меры нарошчвання назірання за выбарамі сфармаваць давер паміж некалі умоўнымі супернікамі.
Праз паўтара года пасля стварэння БДІПЧ Хельсінскі дакумент СБСЕ 1992 г. ператварыў бюро ў інструмент кантролю за рэформамі постсавецкіх дзяржаў. Паўнамоцтвы БДІПЧ у галіне так званага чалавечага вымярэння былі пашыраны. У выніку бюро стала адказваць не толькі за маніторынг выбараў, але і за назіранне за рэформамі, рэагаванне на надзвычайныя сітуацыі, прасоўванне правоў чалавека. Гэта дазваляла асобным дзяржавам абыходзіць норму Капенгагенскага дакумента 1990 г., якая замацавала абавязацельства назіральнікаў не ўмешвацца ў выбарчыя працэсы ў ходзе міжнароднага назірання за выбарамі.
Практыка змешвання мандатаў была працягнутая і ў іншых органах АБСЕ. Ультраліберальная інтэрпрэтацыя правоў чалавека як права на свабоду сходаў і выказванне меркавання была ўкаранёна ва ўсе працоўныя дакументы арганізацыі. Так і не былі створаны кансультатыўныя механізмы па сацыяльных, эканамічных і культурных правах. Палітызацыі падвергнулася праца Вярхоўнага Камісара па справах нацменшасцяў і прадстаўніка па свабодзе СМІ. Няпрофільны разгляд пытанняў чалавечага вымярэння адводзіў ад прадметнай дыскусіі, дазваляючы асобным дзяржавам выкарыстоўваць Міжнародную арганізацыю ў якасці інструмента ціску. Адсутнасць Статута АБСЕ пагаршала гэтую праблему.
Эрозія АБСЕ
З-за сістэмных недахопаў, закладзеных у працу БДІПЧ, каштоўнасць міжнароднага назірання з боку гэтай арганізацыі паступова зніжаецца. Аб'екты крытыкі ўжо адаптаваліся да працы з БДІПЧ, а аднастайныя справаздачы перасталі насіць дабаўленую вартасць для саміх заходніх дзяржаў. Міжнароднае назіранне ў выкананні бюро больш не ў стане кантраляваць палітычнае развіццё дзяржаў, а яго справаздачы не з'яўляюцца рэферэнтнай крыніцай інфармацыі.
Так, нягледзячы на чулае прасоўванне рэформаў камандай Касым-Жамарта Такаева, назіральнікі ад АБСЕ на парламенцкіх выбарах у Казахстане ў 2023 г. заявілі аб «недастатковай абароне» ў Рэспубліцы асноўных правоў і свабод грамадзян, адсутнасці свабоды СМІ ў частцы надання роўных магчымасцяў усім кандыдатам, абвінаваціўшы ўлады ў «запалохванні і пераследаваннi крытычна настроеных онлайн-журналістаў і блогераў».
У 2023 г. на Варшаўскай канферэнцыі АБСЕ па чалавечым вымярэнні бізнесмен Барлык Мендыгызіеў, які ўцёк з Казахстана, заклікаў ЕС і ЗША не верыць «пустым абяцанням» уладаў Казахстана аб рэформах і заклікаў накласці персанальныя санкцыі на прэзідэнта К.-Ж. Токаева за яго дзеянні па навядзенні парадку ў краіне ў студзені 2022 г.
Нягледзячы на рэформы, развіццё палітычных сістэм і нават стварэнне новых форм народаўладдзя апошнія заключэнні БДІПЧ аб прэзідэнцкіх выбарах ва Узбекістане ў ліпені 2023 г. і парламенцкіх выбарах у Туркменістане ў сакавіку 2023 г. таксама насілі крытычны характар.
Палітызацыя БДІПЧ вядзе да эрозіі ўсёй структуры АБСЕ, уключаючы ваенна-палітычнае і эканамічнае супрацоўніцтва. З часам абясцэньваюцца і іншыя фарматы, раней эфектыўныя, напрыклад, супрацоўніцтва па барацьбе з транснацыянальнымі пагрозамі гандлю людзьмі і наркотыкамі. Фарматы шматбаковых перамоваў для прадухілення канфліктаў паступова сышлі на нішто, хоць на першых этапах перамовы ў АБСЕ па Нагорным Карабаху, Прыднястроўі, Абхазіі, Паўднёвай Асеціі і Украіне давалі прамежкавы вынік. Мінскія дамоўленасці пад эгідай АБСЕ ў 2015 г. наогул маглі прывесці да паўтарэння Хельсінкі-75 – дамовы аб непадзельнай бяспецы. Але асобныя дзяржавы ў апошні момант унеслі непрымальныя папраўкі ў праект дамовы, і ў выніку яе не ўдалося ўзгадніць.
Перспектывы маніторынгу выбараў місіямі АБСЕ
Перспектывы працы АБСЕ ў галіне назірання за выбарамі імглістыя. Назіральнікаў бюро пакуль яшчэ запрашаюць фармальна, не завышаючы чакання, але аднабаковая адмова АБСЕ назіраць за выбарамі ў Беларусі і Расiі не прайшла бясследна. Будучыя выбары без назіральнікаў ад АБСЕ выявяць на практыцы дабаўленую вартасць гэтай арганізацыі ў галіне электаральнага маніторынгу.
Што тычыцца АБСЕ ў цэлым, то дзяржавы СНД і Цэнтральнай Азіі па-ранейшаму выступаюць за шырокі палітычны дыялог у рамках АБСЕ. Але эрозія інстытутаў гэтай арганізацыі, асабліва ў галіне чалавечага вымярэння і канкрэтна назірання за выбарамі, паступова прыводзіць да замены АБСЕ іншымі міжнароднымі арганізацыямі. За выбарамі эфектыўна назірае выканаўчы камітэт СНД і Міжпарламенцкая асамблея СНД. Не за гарамі пашырэнне паўнамоцтваў нарады па ўзаемадзеянні і мерам даверу ў Азіі, актыўна развіваецца Арганізацыя цюркскіх дзяржаў.
На прыкладзе Прыкаспійскага ўзаемадзеяння распрацавана мадэль ўмацавання мер даверу ў вузкім фармаце. Міжнародны інстытут маніторынгу і развіцця дыпламатыі ўдасканальвае метадалогію міжнароднага назірання на аснове прынцыпу неўмяшання. У МПА СНД, напрыклад, ужо распрацаваны метадычныя рэкамендацыі па назіранні за электронным галасаваннем. Актыўнае абмеркаванне на еўразійскай прасторы атрымліваюць канцэпцыі электаральнай бяспекі, устойлівасці палітычных сістэм, развіцця новых галін улады і формаў народаўладдзя. Усе гэтыя працэсы непазбежна вядуць да аднаўлення балансу, страчанага ў 1990-ыя гады.