Аляксандр Лукашэнка ў Пасланні беларускаму народу і Парламенту абсалютна справядліва паставіў пытанне аб праблемах развіцця цыфравой эканомікі і неабходнасці, з улікам санкцый, стварэння айчыннага праграмнага забеспячэння для крытычна важных аб’ектаў з пункту гледжання нацыянальнай бяспекі.
Пры гэтым неабходна сказаць, што праблемы ў дадзенай галіне адзначаюцца не толькі ў нашай краіне, але і ў тых краінах, для якіх хайтэк з’яўляецца свайго роду візітнай карткай. Так, 2022 год азнаменаваўся сапраўдным парадам масавых звальненняў ў такіх буйнейшых тэхнагігантах свету як Meta, Apple, Microsoft і гэтак далей.
З аднаго боку, нягледзячы на дадзеныя негатыўныя тэндэнцыі на рынку працы ў галіне высокіх тэхналогій менеджэры і аналітыкі хай-тэк індустрыі адзіныя ў думцы адносна таго, што рынак цыфравой індустрыі будзе расці. Праграміраванне на розных мовах інтэлектуальнымі сістэмамі падобнымі на чат- GTP з часам будзе мяняць як якасную спецыфіку занятасці, так і маштаб задзейнічання чалавечых рэсурсаў.
З другога боку, паслугі, якія развіваюцца, заснаваныя на дадзеных, такія як штучны інтэлект, сеткі новага пакалення 5G, рынкі разумных аўто і «інтэрнет рэчаў» адкрылі шлях да новых рухаючых сіл эканамічнага росту. Рост вытворчых магутнасцей чыпмейкераў у апошнія гады значна адстае ад патрэб, звязаных з маштабіраваннем указаных паслуг і відаў дзейнасці. Ужо зараз кампаніі ў дадзеных сегментах рынка перажываюць востры недахоп чыпаў: перш за ўсё кіруючых і службовых мікракантралёраў. З часам недахоп чыпаў і дэфіцыт камплектуючых будуць нарастаць не толькі ў кароткатэрміновай, але і ў сярэднетэрміновай перспектыве.
Відавочна, што наша цыфравая індустрыя, рашаючы праблему, абазначаную Прэзідэнтам, павінна зыходзіць з абедзвюх тэндэнцый як на рынку софта, так і апаратнага забеспячэння. Прымаючы рашэнні таксама неабходна памятаць і вынікі гандлёва-эканамічнага супрацьстаяння ЗША і Кітая,па выніках якога адбылося рэкорднае зніжэнне паставак чыпаў Qualcomm на кітайскі рынак (у гадавым вылічэнні за 2020 год пастаўкі скараціліся на 48,1%), а Huawei была ўнесена ў так званы «гандлёвы чорны спіс» ЗША. Сітуацыя з Huawei падштурхнула астатнія брэнды, такія як Oppo, Vivo и Xiaomi, выкарыстоўваць альтэрнатыву ў асобе сістэм на чыпе ад MediaTek.
Гаворачы аб выніках супрацьстаяння з пункту гледжання сённяшняга дня, мы бачым, што буйнейшыя кампаніі КНР пашыраюць свае вытворчыя магутнасці. Тут можна прывесці і Yangtze Memory Technologies (YTMC) – кампанію, якая спецыялізуецца на вытворчасці флеш-памяці 3D NAND, якая выкарыстоўваецца ў назапашвальніках SSD, Shanghai Micro Electronics Equipment (SMEE) — адну-адзіную кампанію ў Кітаі, якая выпускае літаграфічныя машыны, а тасксама SMIC-кампанію, якая выпускае лагічныя мікрачыпы для працэсараў (дастаткова для больш, чым 100 тыс. мікрасхем у месяц, і гэта больш, чым выпускаюць Samsung і Intel разам узятыя). Калі SMIC будзе мець тэхніку, якая знаходзіцца ў распараджэнні іншых нацыянальных вытворцаў, яе магутнасці значна перавысяць магчымасці буйнейшага вытворцы паўправаднікоў у свеце – тайваньскай TSMC.
У гэтай сувязі трэба ўлічваць, што названыя меры з’яўляюцца не проста вынікам санкцый і гандлёвай вайны дзвюх краін – лідараў цыфравой індустрыі, а цалкам стандартнай з’явай новага пратэкцыянізму ў цыфравую эпоху.
Раней забароны тычыліся ў асноўным імпарту тэхналогій (калі ў краіне ёсць уласны патэнцыяльна жыццядзейны пастаўшчык падобных тэхналогій) і зыходзілі з мэт утрымання манапольнага прыбытку, які ў адваротным выпадку мог бы даставацца замежным кампаніям. Рызыкі ў сферы кібербяспекі толькі павышалі прывабнасць падобнай забароны. Магутным фактарам, які стрымлівае, увядзення забароны на імпарт было чаканне сіметрычных мер у адказ.
У свеце дэцэнтралізаванай міжнароднай канкурэнцыі, у адрозненні ад забарон на імпарт, забароны на экспарт немагчыма прадухіліць за кошт мер у адказ у сферы гандлёвай палітыкі, паколькі тэхналагічны лідар накладае іх незалежна ад мер у адказ канкурэнта. Гэта значыць, што ключавыя тэхналогіі, якія ляжаць на чале новай хвалі эканамічнага росту, будзе дастаткова праблематычна закупіць як у краіне вытворцы, так і ў трэціх краінах, нягледзячы на эфекты патэнцыяльных санкцый. Гэта новая рэальнасць, з якой неабходна будзе лічыцца, а, значыць, ставіць на чале вугла імпартанезалежнасць і тэхналагічны суверэнітэт, пра якія неаднаразова гаварыў наш Прэзідэнт. Пры гэтым вельмі важна ўказаць першасныя контуры шляхоў дасягнення тэхналагічнага суверэнітэта з улікам нашых магчымасцей.
Цалкам посткавідная турбулентнасць на рынку спажывецкай электронікі і новыя трэнды цыфравога пратэкцыянізму ўказваюць на паяўленне акна магчымасцей для новых ігракоў, паколькі пошук альтэрнатывы кітайскімі кампаніямі будзе больш шырокім. Вопыт Huawei, які імкнецца ў гэтых умовах наладзіць уласную вытворчасць мікрачыпаў у Шанхаі, паказвае, што далёка не абавязкова на пачатковых этапах імкнуцца рэлізаваць дарагі тэхпрацэс ад 8- да 3-нм. На першым этапе плануемая фабрыка будзе выпускаць у абмежаваным аб’ёме 45-нм мікрасхемы па тэхналогіі як мінімум 15-гадовай даўнасці, якая, аднак стане першай прыступкай для развіцця незалежнага паўправадніковай вытворчасці.
Гэтага, безумоўна, недастаткова, каб на роўных канкурыраваць з лідарамі рынкаў смартфонаў і ПК, якія будуць прапаноўваць спажыўцу прылады з 5- і 3-нм чыпамі. Аднак прамысловае і камерцыйнае абсталяванне ў выглядзе тых жа базавых станцый 5G і магістральных сеткавых камутатараў традыцыйна патрабуе больш надзейных і старанна адладжаных вытворчых працэсаў. На гэтым рынку 20-нм чыпы нават у 2023г.будуць цалкам канкурэнтаздольныя.
Акрамя таго, вельмі важным з’яўляецца іншы трэнд, які нацэлены не толькі на энергааптымізацыю і тэхпрацэс, але яшчэ і на апаратную абарону. Яшчэ ў пачтку снежня 2022 года 17 еўрапейскіх краін падпісалі сумесную дэкларацыю па фінансаванні распрацоўкі эканамічных працэсараў з функцыяй абароны дадзеных.
Стварэнне абароненых мікрапрацэсараў у бліжэйшай будучыні будзе мець ключавое значэнне для прымянення ў тэхналогіях «разумнага дома», «інтэрнета рэчаў», аўтамабілях, медыцынскім абсталяванні, мабільных тэлефонах і сеткавых кампанентах. Для выкарыстання эфекта маштаба нам неабходна арыентавацца менавіта на дадзены сегмент рынка, а не толькі на нішавыя прадукты ў абарончай галіне.
Трэба адзначыць, што тэхнапрацэс «Інтэграла» ў апошнія гады складаў каля 350 нм і тэхнапрацэс у 2 нм для нас наўрад ці дасягаемы ў бліжэйшай будучыні. Пры гэтым, дасягнуць пры сённяшнім кошце адпаведных літаграфічных тэхналогій мэце, пастаўленай Huaweі не з’яўляецца звышзадачай пры ўмове дзяржаўнай падтрымкі праекта. Як мы адзначылі вышэй 20-нм – цалкам дастаткова для канкурэнцыі ў абазначаных вышэй сегментах рынка. Больш за тое, амаль любой тэхніцы ваеннага прызначэння на дадзены момант дастаткова чыпаў 90-нм. Улічваючы тое, што ні еўрапейскія, ні амерыканскія вытворцы не валодаюць дастатковым і параўнальным з расійскай кампаніяй АТ «МЦСТ» вопытам і тэхналогіямі вытворчасці апаратна-абарончых мікрапрацэсараў, айчынная кампанія «Інтэграл» пры адпаведным узаемадзеянні з расійскімі партнёрамі зможа выйсці на рынак, які хутка расце, з высокім дадатковым коштам.
У цэлым, для змены вектара развіцця ІТ-галіны на ўнутраны патрэбны комплексныя пераўтварэнні. Адпраўным пунктам дадзеных пераўтварэнняў і стратэгічнага развіцця ПВТ з’яўляецца прыняты Прэзідэнтам Указ № 102 ад 12 красавіка 2023г. «Аб развіцці Парка высокіх тэхналогій». Прадугледжанае ўказам паяўленне ў структуры ПВТ кіруючай кампаніі, якая прадстаўляе ПВТ пры ўзаемадзеянні з замежнымі партнёрамі і якая аказвае садзейнічанне рэзідэнтам парка ў пашырэнні экспарту, выхадзе на новыя рынкі і прыцягненні замежных інвестыцый з’яўляецца неабходным, але недастатковым крокам.
У мэтах далейшага развіцця ва Указе ўпамінаецца «комплексны заканадаўчы акт, які вызначае прававыя асновы дзейнасці ПВТ». Яго павінен падрыхтаваць Савет Міністраў да канца 2024 года.
Пры фарміраванні вектара развіцця ІТ-галіны на ўнутраны рынак і паралельнага ўвядзення новага абсталявання, як правіла, дастаткова складана спрагназаваць, у колькі абыдзецца плата за абслугоўванне вялікай колькасці новых адзінак тэхнікі. У мэтах мінімізацыі падобных негатыўных эфектаў ад цыфрывізацыі, лічым магчымым рухацца да стварэння айчыннага аналага платформы «ГітХаб» (GitHub) – свайго роду агульнага дзяржаўнага сховішча для ІТ-праектаў з адкрытым кодам (акрамя тых, што забяспечваюць крыптаграфічную ахову), на якія будзе дзейнічаць адкрытая ліцэнзія і якія можна будзе бясплатна выкарыстоўваць, у тым ліку ў іншых прадуктах. У адрозненні ад разрозненых рашэнняў, толькі тых, што дапаўняюць карцінку цыфрапапулізму, мы зможам стварыць магутны пункт апоры для калектыўных і адносна ўзгодненых намаганняў эфектыўнай цыфравізацыі , пры якой большасць прадуктаў не будзе мець на ўвазе плату за ліцэнзію, а абслугоўванне праграмнага забеспячэння будзе выключаць манапольнае цэнаўтварэнне.
Акрамя ўказаных мер, неабходна сфарміраваць як бы агульны сумесны вялікі ІТ-аддзел для ўсіх заводаў. У канкрэтнай рэалізацыі прапаноўваецца стварыць навукова-вытворчы цэнтр па распрацоўцы софта і праграмна-апаратных комплексаў для айчыннай прамысловасці, здольны функцыянаваць ва ўмовах самаакупнасці. Базавыя прынцыпы праекта: – арганічная эканамічная мадэль (у аснове – даходы ад аказання паслуг, а не інвестыцыі); – арганічны рост структуры арганізацыі.
Арганізацыйная мадэль можа выглядаць наступным чынам: - НДІ у форме АТ і 100% ва ўласнасці дзяржавы (такі вопыт выкарыстоўваецца ў Расійскай Федэрацыі); - заснавальнікі – прамысловыя флагманы (БЕЛАЗ, МТЗ, Белкалій і інш.);- інвестыцыйныя рэсурсы даюцца толькі на стартавы перыяд (ад 3 да 5 месяцаў) для функцыянавання групы малой колькасці (5-7 чалавек), якая фарміруе арганізацыйнае ядро – па сутнасці, можна гаварыць пра тое, што адна штатная адзінка прыходзіцца на адно прадпрыемства-заснавальніка. Дадзеная колькасць людзей на стартавым этапе абумоўлена тым, што з прычыны спецыфічнай складанасці тут гутарка ідзе пра навукаёмістасць, а не працаёмістасць. Працаёмкае ўкараненне, а па меры падпіскі кліентаў на прадукт ідзе арганічны рост.
Развіццё арганізацыі ажыццяўляецца шляхам прадастаўлення айчынным арганізацыям дзяржаўнай формы ўласнасці паслуг па стварэнні, укараненні і абслугоўванні праграмнага забеспячэння ў межах мадэлі «падпіскі» ( штомесячная абаненцкая плата). Сабекошт падпіскі будзе разлічвацца на аснове колькасці працоўных – гэта аб’ектыўны паказчык, згодна з якім кошт падпіскі складзе каля 1-2 рублёў на супрацоўніка за месяц.
Класіфікацыя ўкараняемага прадукта - «адзінае цыфравое прамысловае асяроддзе Індустрыі 4.0» (АЦПА 4.0), якое аб’ядноўвае функцыянал і магчымасці сістэм аптымізацыі і планавання рэсурсаў на прадпрыемстве, аўтаматызацыі ўзаемадзеяння з кліентамі, падтрымкі прыняцця рашэнняў. Пры гэтым для распрацоўкі і інсталяцыі АЦПА 4.0 у вытворчы працэс флагманаў беларускай прамысловасці рэжыму падаткаабкладання тыпу ПВТ можа і не патрабавацца. Агульная сума затрат усіх заснавальнікаў навукова-вытворчага цэнтра да старта праекта, згодна з папярэднім разлікам, можа складаць каля 300 тыс. беларускіх рублёў. Гэта сума на агульным этапе для ўсіх заводаў можа дзяліцца на колькасць заснавальнікаў. У далейшым кожны завод можа даплочваць 1-2 рублі ў пераліку на кожнага працоўнага за сістэму, якая павялічыць аддачу ад іх працы на 20-30 %.
У якасці зыходнага патрабавання да ствараемага праграмнага прадукта дапушчальна ўстанаўленне планкі эканамічнага эфекта ў межах 1000-2000 % ад кошту прадукта ў трохгадовай перспектыве. Сярэдні кошт комплекснага рашэння для прадпрыемства – каля 10 тыс. руб/мес. Сярэдні ўзровень эфекта аўтаматызацыі пры дапамозе сучасных праграмных сістэм кіравання прадпрыемствамі эквівалентны павелічэнню рабочай сілы прадпрыемства на 20-30%.
Такім чынам, прадпрыемства атрымоўвае магчымасць не выдзяляць значныя рэсурсы на стварэнне сістэм у фармаце інвестыцыйнага праекта, а атрымаць рэальную аддачу ўжо праз 5-7 месяцаў пасля пачатку дзеяння падпіскі на ІТ-паслугі.
Асноўны кампанент, які забяспечвае паспяховасць стратэгіі, - стварэнне тыпавой сістэмы, якая ўлічвае ў той жа час індывідуальныя асаблівасці бізнес-працэсаў на прадпрыемствах за кошт канфігурыруемай архітэктуры. У адрозненні ад канцэпцыі, якая прадугледжвае фарміраванне ІТ-структур непасрэдна на прадпрыемствах, такі падыход дазваляе размеркаваць расходы на стварэнне праграмнага прадукта, а значыць – ліквідаваць неабходнасць стварэння якіх-небудзь інструментаў фінансавання. З другога боку, цэнтралізацыя кампетэнцый дазваляе рашаць намнога больш складаныя задачы, рухаючыся ў бок «Індустрыі 4.0», тэхналогій машыннага навучання, прамысловай робататэхнікі і гэтак далей.
Такім чынам, арганічная мадэль росту прадугледжвае пачатак праекта з выкарыстаннем невялікай каманды, у далейшым маштабіруемай з улікам рэальных запатрабаванняў у спецыялістах таго ці іншага профіля. Паколькі арганічны рост, хоць і павольны, але схільны да экспаненцыяльнага закона росту, а бюракратычны абмежаваны лінейнымі тэмпамі, старт з невялікай арганізацыяй згодна з прапанаванай арганізацыйнай формай і бізнес-мадэллю дазваляе ўжо ў перспектыве ў 3-5 гадоў гаварыць пра дзясяткі тысяч супрацоўнікаў і актыўнай экспансіі на сусветныя рынкі, у першую чаргу кітайскі, які асабліва сур’ёзна пакутуе ад адсутнасці якасных унутраных пастаўшчыкоў праграмнага забеспячэння.