Канцэпцыі перыферыйнага капіталізму (ПК) маюць выразную генетычную сувязь з “бацькоўскімі” тэорыямі эканамічнага росту, каторыя, тым не менш, распрацаваны ў асноўным з улікам акцэнта на прамыслова развітых краінах, якія прайшлі ўсю траекторыю станаўлення капіталу. Краінам ПК у межах падобных падыходаў неабходна проста капіраваць адпаведныя мадэлі росту. З гэтай нагоды прафесар Калумбійскага ўніверсітэта Рычард Нельсан у кастрычніку 2005 года ў прамове па прысуджэнні яму прэміі В. Лявонцьева адзначаў памылковасць мінулых гледжанняў аб тым, што замежная дапамога, якая заахвочваецца ўнутранай палітыкай, рашыць усе праблемы. Масіўныя інвестыцыі патрэбны, але іх недастаткова.
Тэорыя залежнасці ўзнікла ў 60-70-х гадах у Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыцы. Дадзеная тэорыя займалася пошукам адказу на пытанне, чаму так многа краін у свеце не развіваецца. Выніковы варыянт тэорыі залежнасці на справе аб’ядноўвае розныя тэорыі, уключаючы свет-сістэмную тэорыю, тэорыю гістарычнага структурызму і розныя неамарксісцкія тэорыі.
Стандартны адказ прадстаўнікоў эканамічных улад і транснацыянальных карпарацый высокаразвітых краін заключаецца ў тым, што гэтыя краіны праводзяць няправільную эканамічную палітыку. Тэорыя “залежнага развіцця” дае іншы адказ на гэтае пытанне: справа ў самой міжнароднай сістэме капіталістычных адносін, якія склаліся і якія стрымліваюць развіццё дзяржаў, каторыя займаюць у ёй пэўнае становішча. Сутнасць гэтай сістэмы заключаецца ў эксплуататарскім характары і дамніраванні адных краін над другімі. Рашаючае значэнне мае тлумачэнне таго, якая структура гэтай сістэмы кульцівіравання нераўназначнага абмену і выстройвання адносін эксплуатацыі.
У першую чаргу дадзеная структура асноўваецца на тым, што маюцца розныя тыпы краін у свеце, якія адрозніваюцца па выкананні розных функцый у сусветнай эканоміцы. Менавіта раздзяленне працы на глабальным узроўні з’яўляецца асновай падобнай структуры.
Такім чынам, выдзяляючы агульную структуру нераўназначнага абмену, што апісваецца ў межах тэорыі залежнасці, неабходна абазначыць 4 групы краін і асаблівы тып адносін між імі. Да першага тыпу адносяцца «цэнтральныя краіны цэнтра». Гэта найбольш багатыя і моцныя краіны (ЗША, Вялікабрытанія, Германія, Швейцарыя, Галандыя, Сінгапур), якія канцэнтруюць у сябе асноўныя інстытуты кіравання фінансамі, энергетычнымі і сыравіннымі рынкамі, цыфравыя платформы, тэхнічныя экасістэмы, якія вядуць транснацыянальныя карпарацыі (ТНК).
Далей ідуць краіны, якія знаходзяцца на «перыферыі цэнтра». Гэта сучасныя прамыслова-развітыя (Швецыя, Японія, Паўднёвая Карэя, Тайвань і г.д), або сыравінныя (Канада, Нарвегія, Саудаўская Аравія, ААЭ і г.д) краіны. Што датычыцца сыравінных краін, крытэрыем іх аднясення да 2-й групы «перыферыі цэнтра» з’яўляецца доля прысутнасці на міжнародных сыравінных рынках. Багацце гэтых краін азначаецца ў асноўным магутнасцю іх рэальнага сектара, пры тым, што “цэнтральныя краіны цэнтра” асноўны капітал канцэнтруюць хутчэй не ад продажу тавараў і паслуг, а ад кіравання патокамі падобнага продажу.
Затым ідуць краіны «цэнтра перыферыі». Гэта краіны, якія ўсё яшчэ развіваюцца (Паўднёвая Афрыка, Індыя, Бразілія, Пакістан і г.д), але пакуль яшчэ не дасягнулі супастаўнага з першымі двума ўзроўню нацыянальнага дабрабыту, узроўню развіцця інфраструктуры і прысутнасці ў глабальных ланцужках дабаўленай вартасці.
Затым ідуць краіны «перыферыі перыферыі». Гэта найбольш бедныя краіны (Камбоджа, Замбія, Ліберыя, Бангладэш, Непал і г.д), якія практычна не маюць якіх-небудзь пунктаў росту і ўнутраных рэсурсаў развіцця, маюць высокі ўзровень карупцыі і нізкую ступень развіцця інфраструктуры.
Міжнароднае раздзяленне працы між гэтымі чатырма групамі краін дастаткова спецыфічна і складана ўпарадкавана. Аднак можна сказаць, што краіны першых дзвюх груп («цэнтральныя краіны цэнтра» і «перыферыі цэнтра») дамінуюць у асноўным за кошт свайго навуковага патэнцялу (навуковыя школы, «R&D» цэнтры, развітая інфраструктура аховы інтэлектуальнай уласнасці і, адпаведна, высокая доля раялці ў даходах суб’ектаў, якія гаспадараць), канвертыруемага ў перадавыя тэхналогіі і інавацыі. У той жа час краіны другіх дзвюх груп, наадварот, у большай ступені характарызуюцца прысутнасцю сыравіннага сектара эканомікі (з невысокай доляй прысутнасці на міжнародных рынках), сельскагаспадарчай вытворчасцю і выкарыстаннем таннай працы.
Нобелеўскі лаўрэат па эканоміцы П.Кругман прыдумаў інструменты, пры дапамозе якіх можна больш строга даказаць старую дыхатамію ўзрастаючай аддачы, якая стварае багацце, і спадаючай аддачы, якая стварае беднасць. Пры любым пачатковым узроўні прадукцыйнасці працы сыравінных тавараў, у тым ліку ў сельскай гаспадарцы, рана ці позна наступіць спадаючая аддача інтэнсіўнага або экстэнсіўнага характару. Эканоміка малых краін часта будуецца вакол экспарту адзінага прадукта, будзе гэта кава або морква. Калі ў краіне няма альтэрнатыўнай крыніцы занятасці насельніцтва, то спадаючая аддача прывядзе да таго, што рэальны заробак пачне падаць, і краіна становіцца бядней. Дадзены тэзіс адносіцца хутчэй да краін “перыферыі перыферыі”.
У краін “цэнтра перыферыі” праблемы некалькі іншага характару. Як правіла, мае месца імітацыя, згодна з якой пачынаецца стварэнне рынка, які дазваляе прывілегіраваным пластам купіць усё, як у любой развітай краіне, перш за ўсё за кошт імпарту. Гэта правіла прыводзіць да галечы асноўныя пласты насельніцтва, паколькі ў сітуацыі высокай імпартаёмістасці так або інакш прыходзіцца выкарыстоўваць меры штучнага ўмацавання нацыянальнай валюты, якія негатыўна ўздзейнічаюць на нацыянальнага вытворцу і спажыўца. Фактычна вынікам падобнага ўмацавання нацыянальнай валюты з’яўляецца далейшы рост паказчыка імпартаёмістасці, што перакладаецца на зніжэнне прасторы для эмісіі нацыянальнай валюты, г.зн. менавіта ўтрыманне курса прымушае праводзіць палітыку дарагіх грошай. Яна так ці інакш прыводзіць да стагфляцыі, у якой адначасова спалучаюцца эканамічны спад і рост цэн.
Акрамя таго, фарміраванне і акцэнт на прывілегіраваным грамадстве спажывання ў краінах “цэнтра перыферыі” непазбежна вядуць да змяншэння назапашвання. У дадатак да гэтага значны вылік з назапашвання адбываецца за кошт пераводаў з краіны прыбыткаў і працэнтаў ад замежнага капітала. Новыя тэхналогіі, якія прыходзяць з транснацыянальным капіталам, як правіла, адпавядаюць “учарашняму дню” развіцця, але каштуюць для краін “цэнтра перыферыі” настолькі дорага, што “з’ядаюць”яшчэ адну долю назапашвання.
Што датычыцца рэцэптаў неакласікаў у галіне барацьбы з інфляцыяй у краінах ПК, неабходна адзначыць, што яны не адпавядаюць сапраўдным прычынам інфляцыі ў гэтых краінах. Рэцэпты, якія гавораць пра скарачэнне дэфіцыту дзяржаўнага бюджэта (за кошт скарачэння расходаў на дзяржаўны сектар, кіраўнічы апарат, скарачэння асігнаванняў на сацыяльныя патрэбы) і вядзення палітыкі крэдытнай рэстрыкцыі і дарагіх грошай, у той ці іншай ступені прымяняліся і прымяняюцца ў многіх краінах даганяючага развіцця. Пры гэтым развіццё і эканамічны рост не наступае, паколькі ва ўмовах памяншэння долі трат і выдаткаў ён практычна немагчымы. Скарачэнне ліквіднасці і аб’ёму эканамічных транзакцый, характэрнае для краін, якія выкарыстоўваюць падобныя рэцэпты, нараджае спецыфічную для іх з’яву – барацьбу за пераразмеркаванне даходаў. Гэта барацьба працоўных, прафсаюзных і іншых арганізацый супраць дарагавізны жыцця і за павышэнне рэальнага заробку, якая абвастраецца ў працэсе эвалюцыі сацыяльнай структуры і ўзнікнення сярэдніх пластоў грамадства. Гэта барацьба за дабавачны або сукупны прыбытак, што ўзнікае дзякуючы росту прадукцыйнасці працы ад прымянення новых тэхналогій і арганізацыйных інавацый. Ад таго, як выкарыстоўваецца гэты лішак краінамі “цэнтра перыферыі”, якія не маюць эмісійнага даходу і раялці, залежыць вельмі многае: тэмпы росту вытворчасці, узровень занятасці і патрэба ў кваліфіцыраваных кадрах і гэтак далей. Большая частка гэтага сукупнага прыбытку ў краінах “цэнтра перыферыі” прысвойваецца даволі вузкім пластом буйнейшых уласнікаў сярод вытворчасці. Калі ў выніку чарговай сутычкі за пераразмеркаванне працоўным удаецца дабіцца павышэння заработнай платы, гэта адбіваецца на ўзроўні спажывання вышэйшых пластоў грамадства і на вытворчасці, паколькі зніжаюцца інвестыцыйныя затраты на яе развіццё. Па гэтай прычыне павелічэнне плацёжаздольнага попыту працоўных з’яўляецца часовым, паколькі аказвае ціск на прапанову і магчымасці суб’ектаў, якія гаспадараць, плаціць высокую заработную плату ва ўмовах зніжэння канкурэнтаздольнасці і страты рынкаў, хутка рэагуючых на зніжэнне інвестыцыйных затрат і інавацый. Крэдытная рэстрыкцыя і палітыка “дарагіх грошай” у гэтым выпадку ўзмацняе сітуацыю. Дасягненне крытычнага пункту дадзенай сітуацыі ў краінах “цэнтра перыферыі” запускае новы цыкл у межах “замкнёнага палітычнага цыкла” – чаргаванне перыядаў дэмакратызацыі і рэжымаў “цвёрдай рукі”. Пры гэтым насуперак чаканням “цыклічная дэмакратызацыя ” краін “цэнтра перыферыі” не прыносіць элементаў інклюзіўнага развіцця і не стварае перадумоў для росту сярэднягя класа. На справе адбываецца “падразанне эліт”, якія валодалі большай часткай сродкаў вытворчасці, побач з іх лабістамі ў структуры дзяржкіравання. Вынікам дадзенага “падразання” становіцца толькі пашырэнне “прывілегіраванага пласту спажывання”, якому патрэбны строгія “правілы гульні” з мэтай узгаднення інтарэсаў розных , але роўных па сіле груп. Праз гэта тая або іншая краіна “цэнтра перыферыі” як цэльны суб’ект страчвае адзін з ключавых аспектаў канкурэнтаздольнасці на знешніх рубяжах. Яна становіцца больш інэртнай у рэакцыі на знешнія шокі і гібкую кан’юнктуру рынкаў, менш эфектыўнай дзякуючы росту транзакцыйных выдаткаў і змяншэння магчымасцей выкарыстання кааперацыйных пераваг.
У выніку падобная структура сусветнай эканомікі прыводзіць да таго, што краіны перыферыі абслугоўваюць інтарэсы багацейшых краін. Пры гэтым ступень дадзенага абслугоўвання (адлюстроўваецца ў руху дабавачнага кошту ў міжнародных гандлёвых патоках ГЛДК) у краін розных груп розная. У прыватнасці, краіны “перыферыі цэнтра” (ПЦ) абслугоўваюць “цэнтральныя краіны цэнтра”(ЦЦ). Краіны “цэнтра перыферыі” (ЦП) абслугоўваюць інтарэсы краін першых дзвюх груп. А краіны “перыферыі перыферыі” (ПП) абслугоўваюць інтарэсы ўсіх трох вышэйназваных груп. У дадзенай структуры абслугоўвання заключаецца першы тэзіс тэорыі залежнасці (гл. малюнак).
Наступны тэзіс датычыцца наяўнасці класавага раздзялення на бедных і багатых ва ўсіх краінах 4-х груп. Чым ніжэй група, у якой знаходзіцца краіна, тым менш выражана ў ёй наяўнасць сярэдняга класа. Асаблівасць дадзенага падзелу, па тэорыі залежнасці, заключаецца ў тым, што ўсе элітарныя пласты ва ўсіх краінах 4-х груп супрацоўнічаюць між сабой у мэтах павелічэння багаццяў (мультыплікацыйны эфект – вялікія грошы робяць яшчэ большыя грошы) і замацавання стабільнасці сістэмы залежнасці цалкам.
Трэці тэзіс заключаецца ў тым, што ўся структура з яе міжнародным падзелам працы, класавым падзелам і кааперацыяй існуе ў межах больш шырокай сусветнай сістэмы пад назвай “глабальны капіталізм”. Гэта сістэма валодае ў першую чаргу канцэптуальнай уладай, і гэта значыць, што эканамічныя тэорыі лібералізму вызначаюць усе палітэканамічныя і фінансавыя тэорыі, каторыя маглі б служыць у інтарэсах развіцця асобных краін і рэгіёнаў, а не толькі цэнтральных краін. Цэнтральныя банкі, транснацыянальныя карпарацыі і міжнародныя інстытуты, адукацыйныя сістэмы і глабальныя медыа ў межах падобнай структуры глабальнага капіталізму з’яўляюцца толькі інструментамі рэалізацыі падобнай канцэптуальнай улады. Яна не накіравана на інтарэсы краін, якія развіваюцца, не садзейнічае іх прагрэсу і не выраўнівае магчымасці.
Адзінай магчымасцю разрыву заганнага кругу даганяючага развіцця і “замкнутага палітычнага цыкла” з’яўляецца цыфравізацыя ў дзвюх яе асноўных эфектах: з аднаго боку, стварэнне больш буйных (пранізаных скразнымі самаадаптыўнымі бізнес-працэсамі), але гібкіх гаспадарчых суб’ектаў, якія ўцягваюць у кааперацыйныя мадэлі больш шырокія пласты прэкарыята, малых і сярэдніх прадпрымальнікаў, а з другога боку - стварэння і кіравання цэлымі харчова-сэрвіснымі сістэмамі, якія дазваляюць замест механізмаў традыцыйнай канкурэнцыі за долю на міжнародных рынках тавараў і паслуг выкарыстоўваць уладу “сеткавых эфектаў” і тэхнаэкасістэм.