Існуюць сотні падобных арганізацый, дзе штогод тысячы груп працуюць над вырашэннем дзясяткаў тысяч праблем. Гэтыя фабрыкі, якія не забруджваюць навакольнае асяроддзе, атрымалі мянушку “фабрык думкі”. Як і многія расплывістыя найменні такога кшталту, назва “фабрыкі думкі” празмерна спрашчае сутнасць, але тым не менш гэта найлепшы тэрмін з тых, якія ўдалося каму-небудзь прыдумаць для характарыстыкі ўстаноў унікальнага тыпу...”.
(З кнігі Пола Дыксана “Фабрыкі думкі”, 1971)
Сёння тэрмін “фабрыка думкі” агульнаўжывальны і шырока вядомы не толькі спецыялістам, але і самым шырокім колам. Разнастайныя даведнікі і энцыклапедыі, у тым ліку электронныя, паўтараючы і дублюючы адзін аднаго, паведамляюць дапытлівым карыстальнікам, што “фабрыка думкі” (think tank) або “мазгавы трэст” (brains trust) – публічныя інстытуты, якія ажыццяўляюць кансультаванне па дзяржаўных і карпаратыўных кантрактах, як правіла, у галіне палітычнай вытворчасці і ацэнкі магчымых сацыяльна-эканамічных наступстваў палітычных рашэнняў. Інтэлектуальная прадукцыя гэтых арганізацый – прыкладная палітычная экспертыза, даследаванні і аналітыка, а таксама фундаментальныя тэарэтычныя працы. Як правіла, яе адрознівае стратэгічнае мэтапакладанне, заснаванае на пэўных уяўленнях аб жаданых сацыяльна-эканамічных і палітычных выніках. Гэта дазваляе палітыкам і грамадству прымаць рашэнні на падставе прадстаўленай гэтымі інстытутамі інфармацыі. У гэтым адрозненне прадукцыі “фабрык думкі” ад уласна акадэмічных даследаванняў.
Не прэтэндуючы на арыгінальнасць, дазволім сабе падзяліцца інфармацыяй пра гісторыю ўзнікнення і развіцця гэтага аналітычнага інстытута і з’явы, выкарыстаўшы і абагульніўшы матэрыялы, шырока прадстаўленыя ў сеціве Інтэрнэт.
Пачатак “фабрыкам думкі” як з’яве быў пакладзены ў 1832 годзе, калі міністр фінансаў ЗША, якому надакучылі выбухі катлоў, што пастаянна адбываліся на параходах, звярнуўся ў Франклінаўскі інстытут у Філадэльфіі з просьбай вывучыць гэтую праблему. З тых часоў урад ЗША траціў усё большыя сумы экспертным супольнасцям, якія працавалі па яго заказах.
Упершыню словазлучэнне “brains trust” ужыў амерыканскі журналіст Ален Уайт 21 сакавіка 1903 года. У сваім артыкуле ў часопісе “Saturday Evening Post” ён ахарактарызаваў праблемы ЗША, якія існавалі ў той час у пытаннях стратэгічнага і доўгачасовага планавання і заклікаў Злучаныя Штаты тэрміновым чынам кампенсаваць сваё адставанне ад Вялікабрытаніі ў такім істотным пытанні.
Сапраўды, у Злучаным каралеўстве да пачатку ХХ стагоддзя існавала некалькі ўплывовых цэнтраў стварэння рашэнняў у цэлым шэрагу гуманітарных дысцыплін: палітыцы, эканоміцы, праве, сацыялогіі і ваеннай справе. Так, яшчэ ў 1831 годзе ў Вялікабрытаніі быў створаны Каралеўскі аб’яднаны інстытут абаронных даследаванняў (Royal United Services Institution (RUSI), закліканы забяспечыць навучанне дзеючых брытанскіх вайскоўцаў і афіцэраў, якія адчувалі неабходнасць у сістэматычным засваенні найноўшага прафесійнага вопыту. З 1857 года RUSI стаў выдаваць свой навуковы і аналітычны часопіс, у публікацыях якога падымаліся і абмяркоўваліся пытанні вайны і абароннага будаўніцтва. RUSI існуе і сёння.
Першай арганізацыяй, якая прэтэндавала на званне палітычнага “мазгавога трэста”, стала Фабіянскае грамадства, заснаванае ў Лондане ў 1884 годзе (існуе і сёння). У лік фабіянцаў у розны час уваходзілі Брытанскія эканамісты Джордж Коўл і Джон Мейнард Кейнс, пісьменнікі Бернард Шоу і Герберт Уэлс, філосаф Бертран Расэл.
Менавіта фабіянцы сфармулявалі да пачатку ХХ стагоддзя прынцыпы сучасных “фабрык думкі” - незалежнасць і аб’ектыўнасць меркаванняў, аналітычны і ўзважаны падыход да разгляду любых фактаў і тэндэнцый, але тым не менш – прытрымліванне аднойчы выбранага плану жаданага развіцця, які вядзе да “ідэальнага” прачытання будучыні.
Эліта ЗША ў поўнай меры скарысталася гістарычным шанцам, прадастаўленым ёй у пачатку ХХ стагоддзя. Невядома, ці аказаў уплыў на амерыканскага бізнэсмэна Эндру Карнегі артыкул Алена Уайта, але 11 мая 1903 года Э. Карнегі выпісаў чэк на паўтары мільёны долараў для будаўніцтва ў Вашынгтоне Палаца міру. У выніку ў 1910 годзе паўстаў першы амерыканскі “разумовы трэст” Фонд Карнегі за міжнародны свет (Carnegie Endowment for International Peace), які ў цяперашні час з’яўляецца найстарэйшым экспертна-аналітычным цэнтрам ЗША.
У 1916 годзе бізнесмен і філантроп Роберт Брукінгс заснаваў у Вашынгтоне Інстытут дзяржаўных даследаванняў (Institute for Government Research). Пазней ён заснаваў Інстытут эканомікі (Institute of Economics) і Школу эканомікі і кіравання (Robert Brookings Graduate School), якія займаліся такімі параўнальна новымі для таго часу дысцыплінамі, як эканамічныя даследаванні і арганізацыя кіравання.
Роберт Брукінгс быў упэўнены, што вынікі працы створаных “мазгавых трэстаў” прынясуць не толькі камерцыйную выгаду, але і будуць карысныя дзяржаўнай уладзе. У 1927 годзе ўсе тры навукова-даследчыя арганізацыі былі аб’яднаны ў Брукінгскі інстытут (Brookings Institution), які працягвае сваю паспяховую дзейнасць і сёння.
Ужо да 1930-х гадоў у ЗША дзейнічала больш за сотню ўрадавых і няўрадавых аналітычных цэнтраў, а само азначэнне “мазгавога трэста” стала агульнапрынятым пасля таго, як спецыяльна падабраная група прафесараў-дарадцаў, якія распрацавалі эканамічную і палітычную праграму дзеянняў ЗША ва ўмовах Вялікай дэпрэсіі, змагла прэзентаваць яе кандыдату ў прэзідэнты ЗША Ф.Д. Рузвельту і шмат у чым забяспечыла яго перамогу на выбарах 1932 года.
Крылатым выраз “мазгавы цэнтр” стаў з падачы амерыканскага журналіста Джэймса М. Кірана, які ў артыкуле, апублікаваным у газеце “Нью-Ёрк таймс”, так назваў групу дарадцаў Рузвельта. Пасля гэтага “мазгавым трэстам” сталі называць наогул любую супольнасць экспертаў. Цікавы факт, што ў перыяд Вялікай дэпрэсіі ў ЗША Брукінгскі інстытут крытыкаваў палітыку “новага курсу” Франкліна Рузвельта. Верагодна, гэта адзін з першых вядомых фактаў канкурэнцыі паміж “фабрыкамі думкі”.
Вялікі імпульс працэсу развіцця “мазгавых трэстаў” дала Другая сусветная вайна, якая выклікала каласальны аб’ём задач, якія патрабуюць аператыўнай навуковай прапрацоўкі і рашэння. Дапытлівых чытачоў мы адсылаем да кнігі Пола Дыксана “Фабрыкі думкі”, якая хоць і выдадзена паўстагоддзя таму, але не страціла, на наш погляд, актуальнасці і сёння. Там шырока прадстаўлены прыклады рашэння глабальных задач у ваеннай сферы амерыканскімі “фабрыкамі думкі”. У прыватнасці, у ЗША значная група грамадзянскіх навукоўцаў і інжынераў была мабілізаваная для ўдзелу ў вайне на “тэхналагічным фронце”. За кароткі тэрмін гэтая група стварыла такія новаўвядзенні, як радар і некантактны ўзрывальнік. Быў таксама распрацаваны і ўдасканалены новы аналітычны метад –даследаванне аперацый, паспяхова ўжыты для павышэння эфектыўнасці СПА (радарная палітыка), бамбакідання і ваенна-марскіх аперацый.
Але ўсё ж “класічным векам” для “фабрык думкі” стала другая палова ХХ стагоддзя. Менавіта глабальнае супрацьстаянне дзвюх сусветных звышдзяржаў ЗША і СССР, абумовіла выбухны рост колькасці “мазгавых трэстаў”. Праўда, у Савецкім Саюзе падобны тэрмін, роўна, як і паняцце “фабрыка думкі”, у той перыяд не ўжываліся.
У ЗША новы этап у развіцці “фабрык думкі” шмат у чым быў звязаны з паспяховай рэалізацыяй “Праекту РЭНД”. У канцы вайны, калі згаданы калектыў грамадзянскіх навукоўцаў і інжынераў, “які ваяваў на тэхналагічным фронце”, стаў распадацца, ваеннае ведамства вырашыла яго захаваць, каб працягнуць новыя распрацоўкі ваеннай тэхналогіі і ў мірны час. У выніку камандуючы авіяцыяй амерыканскіх сухапутных войскаў генерал X.X. Арнальд прапанаваў заключыць пагадненне паміж ВПС і авіябудаўнічай фірмай “Дуглас”. Пасля ўхвалення прапановы найвышэйшымі палітычнымі коламі ЗША ў 1946 годзе па кантракце коштам 10 мільёнаў даляраў была створана ў якасці падраздзялення фірмы “Дуглас” унікальная эксперыментальная ўстанова, якая атрымала найменне “Праект РЭНД”. Скарачэнне РЭНД (RAND) спачатку было складзена па першых літарах англійскіх слоў Research and Development (Даследаванні і распрацоўкі). Але, калі праект разгарнуўся, стала ясна, што гэта амаль выключна даследчая ўстанова. Таму сталі казаць, і не толькі жартам, што гэта скарачэнне больш адпавядае словам Research and No Development (Даследаванні без распрацовак).
Першай буйной распрацоўкай “Праекту РЭНД” стаў “Папярэдні праект эксперыментальнага касмічнага карабля, які б вярцеўся вакол Зямлі”. Нягледзячы на тое, што штучныя спадарожнікі ў той час лічыліся здабыткам навуковай фантастыкі, “РЭНД” даў дэталёвую ацэнку перспектыў выкарыстання навуковых спадарожнікаў і вывучэння космасу. Даследаванне аказалася прароцкім. Так, калі ў 1957 годзе была названая меркаваная дата запуску на арбіту першага штучнага спадарожніка Зямлі, то, як высветлілася пасля, эксперты Праекту памыліліся ўсяго на два тыдні.
Удалае даследаванне сур’ёзна ўмацавала прэстыж “РЭНД”. Для таго, каб тэарэтычныя пошукі не абмяжоўваліся толькі дакладнымі навукамі ў штат праекта сталі ўключацца новыя спецыялісты па пытаннях палітыкі, эканомікі і псіхалогіі. У 1948 годзе прагучала патрабаванне аддзяліць “ РЭНД” ад кампаніі “Дуглас”. Адной з падстаў “разводу” стала тая акалічнасць, што нягледзячы на фактычную ізаляванасць “РЭНД” ад “Дугласа”, персанал праекту быў абавязаны падпарадкоўвацца правілам і распарадку “Дугласа”, які рэгуляваў усё, нават да таго, дзе і калі піць каву, і раздражняў “рэндаўскіх мысляроў”. У выніку па ўзаемнай згодзе ў 1948 годзе “РЭНД” выйшаў са структуры “Дугласа” і працягнуў сваю дзейнасць у якасці самастойнай карпарацыі (RAND Corporation).
Эксперымент з “РЭНД” аказаўся ўдалым. Па-першае, удалося захаваць таленавіты навуковы калектыў, створаны падчас вайны. Па-другое, ваеннае ведамства атрымала ў сваё распараджэнне творчы апарат такога маштабу і магчымасцей, які было б немагчыма стварыць іншым шляхам ні за якія грошы. Карпарацыя “РЭНД” прадастаўляла разлічаныя на працяглую перспектыву тэарэтычныя пошукі ў разнастайных галінах, прычым гэтыя рэкамендацыі нельга было распрацаваць у кабінетах афіцыйных урадавых устаноў, супрацоўнікі якіх прыстасавалі сваё мысленне да паўсядзённых патрэб і вырашэння вузкіх задач. Стала таксама відавочным, што арганізацыя, падобная карпарацыі “РЭНД”, з’яўляецца больш манеўранай і кіраванай у параўнанні з любым універсітэцкім цэнтрам.
У пасляваенны перыяд карпарацыя стала асноўным узорам для дзясяткаў арганізацый, якія займаюцца распрацоўкай новых тэхналогій і палітычнай праблематыкі. У цяперашні час RAND Corporation з’яўляецца адной з самых знакамітых і найбольш уплывовых “фабрык думкі” ў свеце.
У цэлым да канца халоднай вайны толькі ў СССР і ў ЗША было створана каля тысячы аналітычных цэнтраў, з якіх ¾ былі амерыканскімі і ¼ – савецкімі. Пры гэтым амерыканскія “мазгавыя трэсты” ў асноўным былі недзяржаўнымі арганізацыямі, звязанымі з палітычнымі партыямі, бізнесам, і толькі невялікая іх частка афіцыйна атрымлівала дзяржаўнае фінансаванне і была дзяржаўнымі агенцтвамі. З іншага боку, у СССР была выбудавана свая ўнікальная сістэма “фабрык думкі”, якія хаваліся пад шыльдамі розных ВНУ і НДІ, але ў профіль якіх уваходзілі ўсе тыя ж мэты і задачы аналітычнага суправаджэння і выпрацоўкі варыянтаў стратэгічных рашэнняў для найвышэйшага кіраўніцтва краіны.
Гэта абумовіла і наступны дысбаланс у колькасці і арыентацыі амерыканскіх і еўрапейскіх аналітычных цэнтраў з аднаго боку і савецкіх (расійскіх) з другога. Амерыканскія і заходнееўрапейскія аналітычныя цэнтры традыцыйна лічыліся моцнымі ў галіне сацыялогіі, эканомікі, паліталогіі і масавай псіхалогіі. Савецкая (расійская) школа аналітыкі была заўсёды моцная ў ваеннай сферы, стратэгічным планаванні і выведцы.
Нягледзячы на негатыўныя наступствы, якія дасталіся ад “ліхіх 90-х” , падчас якіх многія расійскія “фабрыкі думкі” страцілі метадалогію, каналы збору звестак, пазбавіліся многіх кваліфікаваных кадраў, сучаснай Расіі ўдалося пераадолець цяжкасці ў аналітычным сектары. Колькасць расійскіх “фабрык думкі” ў міжнародным рэйтынгу штогод павялічваецца, а іх роля ў вызначэнні стратэгічнага курсу краіны ўзмацняецца.
Агульнай тэндэнцыяй для замежных фабрык думкі сёння з’яўляецца зрушэнне арыентацыі дзейнасці з выключна аналітычнай працы ў бок непасрэднага садзейнічання ў вырашэнні цэлага шэрагу праблем, якія ляжаць часцей за ўсё ў плоскасці сацыяльнай палітыкі. Аднак, кажучы пра магчымасць выкарыстання пазітыўнага замежнага вопыту, важна ўлічваць, што:
- далёка не кожны эксперымент (нават які завяршыўся са станоўчым вынікам) заслугоўвае паўтарэння;
- у якасці асноўнай аўдыторыі “фабрык думкі” выступаюць перш за ўсё высокапастаўленыя палітыкі, а не народ у цэлым;
- актыўная рэальна-палітычная дзейнасць (самастойная рэалізацыя створаных праектаў) “фабрыкі думкі” не павінна пераважваць яе ўнутраную навукова-даследчую працу.
Разам з тым, некаторыя прынцыпы дзейнасці заходніх “фабрык думкі” можна ўзяць на ўзбраенне:
- Адзін з асноўных “залогаў поспеху” дзейнасці “фабрыкі думкі” – уменне знаходзіць баланс паміж навуковай дзейнасцю і актыўнай публічнай пазіцыяй.
- Неабходнасць пастаяннага актыўнага ўдзелу экспертаў “фабрык думкі” ў распрацоўцы і забеспячэнні электаральных кампаній.
- Наяўнасць уласнай прэзентацыйнай стратэгіі – здольнасці пераўтварыць любы аналітычны матэрыял у канчатковы кансультатыўны прадукт, які можа не толькі паступіць наўпрост заказчыку, але і быць прэзентаваным і апублікаваным у адкрытых крыніцах.
- Неабходнасць наяўнасці ў “фабрыкі думкі” ўласнага механізму прасоўвання распрацаваных прадуктаў (уласныя выданні, інтэрнэт-сайты, выкарыстанне магчымасцей сацыяльных сетак, месенджараў).
- “Драйв” як формула поспеху. У якасці прыкладу можна прывесці вытрымку з кнігі Пола Дыксана “Фабрыкі думкі”.
...У 1921 Артур Дэан Літл, адзін з заснавальнікаў і кіраўнік карпарацыі “Артур Д. Літлінк”, вырашыў зрабіць асабісты ўнёсак у развіццё амерыканскай філасофіі, зрынуўшы ў прах адзін з дагматаў традыцыйнай мудрасці, у якім, на яго думку, цалкам адсутнічала ўяўленне: “Нельга зрабіць шаўковы кашалёк са свінога вуха”.
Для пачатку ў аднаго з чыкагскіх кансервавых заводаў было закуплена 100 фунтаў свіных вушэй. Затым гэтыя вушы былі ператвораныя ў клейкае рэчыва, якое нагадвала глейкую вадкасць, якую выпрацоўвае шаўкапрад. Пасля таго супрацоўнікі карпарацыі растварылі гэта рэчыва ў вадзе і, дадаўшы невялікую колькасць ацэтону, атрымалі ў выніку халадцападобную масу. Для паскарэння працэсу застывання быў дададзены хромісты галын. Затым сумесь была прапушчана праз фільтр, 60 адтулін якога мелі дыяметр каля 0,001 цалі. Атрыманыя ніткі былі змешчаны ў спрыяльны для зацвярдзення раствор ацэтону і фармальдэгіду. Пасля прасушкі ніткі сталі далікатнымі і шэрымі, але пасля таго, як іх прамылі ў растворы гліцэрыну і афарбавалі, яны набылі эластычнасць і гладкую паверхню. З дапамогай ручнога ткацкага станка з гэтых нітак была выткана шаўкавістая тканіна, з якой затым быў пашыты кашалёк. Сёння гэты кашалёк можна ўбачыць у Смітсанаўскім інстытуце ў Вашынгтоне, а фірма, заснаваная А. Літлам, гэтак жа, як і ў яго часы, з’яўляецца адным з вядучых прадпрыемстваў у галіне даследаванняў і вырашэння розных праблем...
У сучасным свеце вядучыя дзяржавы прыкладаюць усе намаганні для стварэння высокаэфектыўнага механізму падрыхтоўкі, прыняцця і прасоўвання рашэнняў па ключавых пытаннях міжнароднай дзейнасці. Такія механізмы маюць калегіяльны характар, характарызуюцца ўцягнутасцю многіх суб’ектаў знешняй палітыкі і абапіраюцца як на аналітычныя распрацоўкі, так і на грунтоўную навуковую экспертызу. “Фабрыкі думкі” працуюць практычна ва ўсіх дзяржавах і больш чым за стагоддзе існавання даказалі сваю эфектыўнасць.
Новы глабальны інфармацыйны свет ХХІ стагоддзя вывеў на зусім новы ўзровень краіны Трэцяга свету, якія атрымалі роўныя ўмовы доступу да ведаў і тэхналогій. Гэты фактар, а таксама іх дэмаграфічны і рэсурсны патэнцыял, выкліча змены ў свеце ўжо ў самы бліжэйшы час. Індыя, краіны Паўднёва-Усходняй Азіі і нават Лацінскай Амерыкі, Блізкага Усходу і Афрыкі паспяхова рухаюцца да паўтарэння кітайскага поспеху ў стварэнні “фабрык думкі”.
У Пенсільванскім універсітэце ЗША пачынаючы з 2009 года праводзяцца штогадовыя даследаванні “фабрык думкі” па ўсім свеце. Па выніках працы публікуюцца справаздачы з пералікамі вядучых цэнтраў у свеце ў цэлым, а таксама па асобных рэгіёнах і напрамках (“The Global Go To Think Tanks Report”). Рэйтынг за 2018 год пацвярджае пазначаную тэндэнцыю (www.repository.upenn.edu).
Улічваючы агульнасусветны ўплыў “фабрык думкі” на грамадска-палітычныя, эканамічныя і іншыя працэсы, сёння многія эксперты адносяць іх да так званай “пятай улады” (пасля заканадаўчай, выканаўчай, судовай і СМІ).
Аднак, разважаючы пра будучыню “мазгавых цэнтраў”, можна задацца пытаннем, ці стануць яны чарговай ахвярай сусветнай палітычнай трансфармацыі недаверу насельніцтва да ўсялякага кшталту інстытутаў наогул або знойдуць новыя сэнсы і формы існавання. Адказ на гэтае пытанне з’яўляецца адкрытым, хоць дыскусія ўжо вядзецца. Дапытлівых чытачоў мы адсылаем да апублікаванага ў лістападзе 2018 года ў часопісе International Affairs артыкула дырэктара Каралеўскага інстытута міжнародных адносін “Чатэм Хаус” Робіна Ніблета пад загалоўкам “Вярнуць сэнс: выклікі заходнім мазгавым цэнтрам” (Rediscovering a sense of purpose: the challenge for western think-tanks) www.chathamhouse.org.
Пакуль жа, згодна з метафарай, прыведзенай у “2018 Global Go To Think Tank Index Report”, “мазгавыя цэнтры” – мост праз неспакойныя воды і турбулентнасць.