Дыскусія[1], якая адбылася ў канцы ліпеня з Уладзімірам Парамонавым, кіраўніком Аналітычнага праекта «Цэнтральная Еўразія»[2] стымулявала дадатковую цікавасць да Цэнтральнай Азіі. Падзеі і працэсы там развіваюцца дынамічна і ўяўляюць для БІСД несумненную даследчую цікавасць у кантэксце нацыянальных інтарэсаў Беларусі.
Геапалітычны аспект
У свой час амерыканскі стратэг Збігнеў Бжэзінскі назваў цэнтральнаазіяцкі рэгіён «Азіяцкімі Балканамі», адзначыўшы яго вельмі нестабільны і патэнцыяльна выбуханебяспечны пры знешняй мадэрацыі характар. Нядаўнія падзеі ў Казахстане, таджыкскім Горным Бадахшане і ўзбекскім Каракалпакстане – звёны аднаго ланцуга. Новы віток дэстабілізацыі эксперты прагназуюць у Кыргызстане. Усё гэта яшчэ раз пацвярджае, што Вялікабрытанія і ЗША не пакідаюць спроб усур’ёз разгайдаць Цэнтральную Азію.
Дуга нестабільнасці «Азіяцкіх Балкан» праймае ўсе краіны рэгіёна, а таксама кітайскі Сіньцзян, дзе ЗША імкнуцца стварыць ачаг нестабільнасці паблізу межаў Расіі і Кітая. Рэалізацыя гэтых планаў запусціла б праект «Вялікая Цэнтральная Азія» са стварэннем пад эгідай ЗША скразной сістэмы бяспекі супраць Расіі і Кітая, а таксама атрыманнем яшчэ большага кантролю над рэсурсамі.
З выкарыстаннем інструментарыя «мяккай сілы», розных фондаў і НУА, англасаксы актыўна запускаюць свае «шчупальцы» ў крытычна важныя сферы краін-мішэняў, выкарыстоўваюць «шматслойныя» сцэнарыі, іграюць на разломах (напрыклад, на суперніцтве і канкурэнцыі за лідарства ў рэгіёне, а таксама назапашаных праблемах і супярэчнасцях). Актыўна падаграваецца нацыяналізм з русафобскім, антыеўразійскім і сінафобскім ухілам. Наглядна гэта было відаць, напрыклад, з медыйных укідаў напярэдадні ліпеньскага саміта кіраўнікоў дзяржаў Цэнтральнай Азіі. У СМІ шырока тыражыравалася «навіна» аб падпісанні, якое нібы рыхтуецца, на гэтай сустрэчы «гістарычнага дакумента», закліканага запусціць працэс інтэграцыі цэнтральнаазіяцкіх рэспублік па-за рамкамі ЕАЭС.
З улікам трэнда на рэгіяналізацыю, які праяўляецца ў стварэнні новых блокаў і альтэрнатыўных Захаду плацёжных сістэм, сур’ёзным выклікам з’яўляецца перафармаціраванне сыравінных мадэлей эканомік, якія склаліся, цэнтральнаазіяцкіх рэспублік, дзе глыбока засеў амерыканскі і брытанскі капітал.
Афганскі фактар
Рэальная пагроза рэгіянальнай бяспекі зыходзіць з Афганістана. У выпадку эскалацыі нестабільнасць у гэтай краіне, якая ўзрасла ў разы пасля 2021 года, можа прывесці да ўсплеску ісламскага радыкалізму, наркатрафіку і прытоку бежанцаў у Цэнтральную Азію, а адтуль – у Расію.
Талібан заяўляе прэтэнзіі на пашырэнне Ісламскага Эмірата Афганістан на частку тэрыторый Пакістана.
З пачаткам спецыяльнай ваеннай аперацыі ва Украіне на паўночным усходзе Афганістана адрадзілася ідэя ўмяшання ў Таджыкістан. Нядаўна паявілася навіна аб утварэнні ячэйкі «Тэхрык-е- Талібан Таджыкістан» - мясцовы рух талібаў.
Канфлікт у Цэнтральнай Азіі, на паўднёвым флангу АДКБ, з уцягненнем у яго РФ – даўняя «блакітная» мара заходніх стратэгаў. У апошнія месяцы ідзе актыўны зандаж найбольш слабых месцаў, у тым ліку шляхам стварэння напружанасці з боку Афганістана.
Зыходзячы з такіх раскладаў, можна прагназаваць, што ў бліжэйшай будучыні ціск на Цэнтральную Азію па лініі Захаду працягнецца - «Вялікая гульня 2.0» знаходзіцца ў рэперным пункце.
Стратэгія на апярэджанне
Ва ўмовах абстаноўкі, якая складваецца ў Цэнтральнай Азіі, Кітай і Расія, хаця часткова там і канкурыруюць, упіраюць на павышэнне ўзроўню і якасці супрацоўніцтва для ўзаемнай выгады. У адрозненне ад іншых ігракоў інтарэсы Пекіна і Масквы ў асноўным супадаюць, паколькі абодва яны бачаць бонусы ад умацавання рэгіянальнай інтэграцыі на гэтым складаным «скрыжаванні» Усходу і Захаду, Поўначы і Поўдня.
У ліпені Расія аб’явіла аб выдзяленні Кыргызстану гранта на 10 млн. даляраў на падтрымку бюджэта. Яшчэ на 8 млн. будзе прадстаўлена пажарная і выратавальная тэхніка для МНС рэспублікі.
У сваю чаргу, Кітай выдзеліць Мінабароны Кыргызстана дапамогу на 50 млн. юаней, або каля 7,5 млн. даляраў.
Нядаўна па запрашэнні кіраўніка ПАТ «Ашчадбанк Расіі» Германа Грэфа кіраўнік кабміна Кыргызстана Акылбек Жапараў пабываў у Маскве, дзе пазнаёміўся з работай гэтага банка, які плануе выхад на кыргызскі рынак, наведаў цэнтр кібербяспекі і дата-цэнтр у Сколкава, а таксама правёў шэраг двухбаковых сустрэч.
Прэзідэнт Кыргызстана прыняў кіраўнікоў дэлегацый 24-й канферэнцыі спецыяльных служб цюркамоўных дзяржаў (ЦЮРКОН). Прадказальна яе павестка была засяроджана на Афганістане. Дарэчы, у мэтах стабілізацыі там сітуацыі Бішкек актыўна выступае за выкарыстанне механізмаў ШАС. Цікава, што нягледзячы на знешнепалітычны нейтралітэт і пазаблокавы статус, у ЦЮРКОН прысутнічае Узбекістан.
У межах 15-га пасяджэння кыргызска-кітайскай міжпраўкамісіі па гандлёва-эканамічнаму супрацоўніцтву падпісана Праграма развіцця гандлёва-эканамічнага супрацоўніцтва да 2030 года.
Мэтамі праграмы з’яўляюцца павелічэнне ўзаемнага таваразвароту, умацаванне гандлёва-палітычнай каардынацыі, лібералізацыя гандлю, забеспячэнне свабоды перамяшчэння капітала, пашырэнне інвестыцыйнага супрацоўніцтва, развіццё мытнай узаемасувязі, інфармацыйна-камунікацыйнай, транспартнай і лагістычнай інфраструктуры, прамысловай кааперацыі і вытворчых ланцужкоў, а таксама супрацоўніцтва ў межах ініцыятывы «Адзін пояс, Адзін шлях».
Дарэчы, за кошт грантаў Кітая рэалізуецца праект Абваднога Чуйскага канала-2, які мае важнае значэнне для забеспячэння паліўной вадой шырокага рэгіёна Кыргызстана.
Бакі дамовіліся падпісаць сумесны план мерапрыемстваў па прасоўванню гандлю, пашырэнню наменклатуры сельгаспрадукцыі, пастаўляемай з Кыргазстана ў Кітай, а таксама развіваць электронную камерцыю і аператыўна рашаць праблемы пры перамяшчэнні тавараў і машын праз пункты пропуску.
Прэзідэнт Кыргызстана Садыр Жапараў 30 ліпеня прыняў члена Дзяржсавета, міністра замежных спраў КНР Ван І. Падчас сустрэчы адбыўся абмен меркаваннямі па пытаннях далейшага развіцця кыргызска-кітайскага стратэгічнага партнёрства, а таксама забеспячэння глабальнай і рэгіянальнай бяспекі і стабільнасці.
Маюцца дамоўленасці між Кыргызстанам і Індыяй аб нарошчванні ўзаемнага таваразвароту, забеспячэнні надзейных альтэрнатыўных шляхоў доступу да транспартных і лагістычных сетак Цэнтральнай і Паўднёвай Азіі ў мэтах далейшага развіцця транспартнага калідора «Поўнач-Поўдзень» і, у прыватнасці, павышэння паспяховасці функцыянавання іранскага порта Чабахар, які індыйцы актыўна развіваюць з 2015 года.
У чэрвені ў Нью-Дэлі аб’явілі аб выдзяленні Кыргызстану 126,29 млн.сомаў (1,5 млн даляраў) грантавай дапамогі на розныя праекты.
Лагістыка як інструмент рэгіяналізацыі
У многім павышэнню ўзроўню цэнтральнаазіяцкай інтэграцыі садзейнічаюць сумесныя праекты ў сферы транспарту і лагістыкі. Іх значнасць істотна вырасла на фоне злому глабальных і рэгіянальных ланцужкоў паставак з-за пандэміі каронавірусу і заходніх санкцый у адносінах Беларусі і Расіі.
Казахстан зацікаўлены ў сумесных інвестыцыйных праектах з удзелам суседзяў у межах Транскаспійскага маршрута, якія маюць на ўвазе мадэрнізацыю чыгункі і партоў, а таксама нарошчванне танкернага флота.
Узбекістан настойліва прасоўвае стварэнне адзінай камерцыйнай сістэмы краін Цэнтральнай Азіі, а таксама будаўніцтва чыгункі Мазары-Шарыф-Кабул-Пешавар.
У Бішкеку да разраду нацыянальных і прыярытэтных аднесены праект будаўніцтва чыгункі Кітай-Кыргызстан-Узбекістан, якая павінна злучыць КНР з Узбекістанам. А далей пайсці ў Афганістан, Іран і Турцыю. Чакаецца, што адпаведны дакумент будзе падпісаны на вераснёўскім саміце ШАС у Самаркандзе.
Трэба адзначыць, што гэты праект, закліканы зрабіць Цэнтральную Азію важным транзітным хабам, выклікае супрацьдзеянне з боку ЗША, Вялікабрытанія і ЕС, бо садзейнічае ўмацаванню кітайскага ўплыву ў рэгіёне.
У сваю чаргу злучэнне гэтага чыгуначнага калідора з Транскаўказскім вузлом створыць адзіную міжрэгіянальную транспартную сетку. Менавіта пагэтаму Ташкент зацікаўлены ў аднаўленні Зангезурскага калідора, здольнага забяспечыць самы кароткі сухапутны маршрут з Азіі ў Еўропу.
Даведачна. Зангезурскі калідор – праект транспартнага калідора даўжынёй каля 40 км праз тэрыторыю Сюнікскай вобласці Арменіі, які па плане павінен злучыць заходнія раёны Азербайджана і яго эксклаў Нахічэвань.
Узбекістан таксама праяўляе інтарэс да транзітнага патэнцыялу чыгункі «Баку-Тбілісі-Карс», а таксама да партоў Турцыі і Азербайджана ў межах міжнародных транспартных калідораў «Поўнач-Поўдзень» і «Усход-Захад».
Выступаючы ў якасці вузлавых хабаў у сваіх рэгіёнах, Узбекістан, Азербайджан і Турцыя не абмяжоўваюцца функцыяй транзітных пунктаў, а фарміруюць эканамічныя калідоры шляхам стварэння ўздоўж дзеючых маршрутаў вытворча-лагістычнай і збытавай інфраструктуры.
Пасля серыі чэрвеньскіх візітаў на высокім і вышэйшым узроўнях новую дынаміку набыло супрацоўніцтва ў сферы транспарту і транзіту паміж Туркменістанам і Іранам. У чэрвені праз Туркменістан і Іран прайшоў першы поезд, які перавозіў кантэйнеры з серай з Казахстана ў Турцыю. Гэта стала магчымым пасля падпісання ў маі мемарандуму аб узамаразуменні паміж Іранам і Казахстанам па запуску калідора Цэнтральная Азія-Турцыя-Еўропа. Першым афіцыйным візітам Раісі стала паездка на саміт у Ашхабадзе ў лістападзе 2021 года, дзе быў падпісаны дакумент паміж Іранам, Казахстанам і Туркменістанам у сферы чыгуначнага супрацоўніцтва. Такая інтэнсіўная работа па пашырэнні транспартных сувязей прывяла да павелічэння перавозак паміж Іранам і Туркменістанам на 50%.
Пасля ўступлення ў ШАС Іран зможа выкарыстоўваць у якасці калідора Кыргызстан, які, у сваю чаргу, праз Іран атрымае доступ да краін усходу і паўднёвага ўсходу. Сустрэча прэзідэнтаў Ірана і Таджыкістана ў канцы мая 2022 года надала імпульс развіццю транспартнага калідора Іран-Афганістан-Таджыкістан-Кыргызстан. Душанбэ цікавіць выхад да іранскіх партоў Чабахар і Бендэр-Абас для перавозкі тавараў. Узбекістан і Казахстан таксама разглядаюць гэту гавань як вароты ў Індыйскі акіян.
Безальтэрнатыўная інтэграцыя
Ва ўмовах нарастання знешняга ціску і спроб дэстабілізацыі ў Цэнтральнай Азіі кантрасна павышаецца прываблівасць і роля ЕАЭС, ШАС і АДКБ, якія забяспечваюць ваенна-палітычны «парасончык» ад знешніх пагроз і адкрываюць новыя эканамічныя магчымасці.
У гэтай сувязі цалкам заканамерным эфектам бачыцца маючае адбыцца пашырэнне геаграфіі ШАС за кошт Ірана, а таксама прадастаўленне статусу партнёраў па дыялогу Егіпту, Катару, Саудаўскай Аравіі, Бахрэйну і Мальдзівам. Рады Арганізацыі таксама жадаюць папоўніць ААЭ, Сірыя, М’янма, Камбоджа, Непал, Азербайджан і Арменія, што зробіць яе мегаблокам.
Відавочна, што ў свеце сённяшніх геапалітычных рэалій толькі шматбакова механізмы здольны рэальна дапамагчы аднаўленню рэгіянальнай эканомікі, стварыць надзейны шчыт у сферы бяспекі, а таксама трывалую аснову для сумеснага ўстойлівага развіцця.
Беларусь у трэндзе
На фоне працэсаў і падзей, што адбываюцца ў Вялікай Еўразіі, маючы адбыцца ў Самаркандзе старт афіцыйнай працэдуры прыёму ў ШАС Беларусі выглядае як лагічная і заканамерная падзея.
Разам з тым будучае членства ў такой аўтарытэтнай арганізацыі накладае сур’ёзную адказнасць. Спатрэбяцца экспертыза і рознабаковыя кампетэнцыі, каб максімальна эфектыўна выкарыстаць рэсурс ШАС у нацыянальных інтарэсах. Акрамя гэтага відавочна, што Цэнтральная Азія мае патэнцыял ператварэння ў новую гарачую кропку, на што Беларусі таксама прыйдзецца адэкватна рэагаваць. Для гэтага патрэбны глыбокія спецыялісты па Азіі, якія знутры ведаюць мясцовыя эліты, структуру і нюансы вядзення бізнеса, разбіраюцца ў тонкасцях грамадскага настрою, бачаць увесь спектр пагроз, валодаюць інфармацыйнай павесткай і г.д. Гэта значыць неабходны сапраўды прафесіяналы сваёй справы, на экспертнае меркаванне якіх магло б абаперціся кіраўніцтва краіны пры прыняцці тых або іншых кіраўнічых рашэнняў.
[1] У фокусе экспертнай дыпламатыі БІСД – Цэнтральная Азія і яе наваколле
[2] Авторский проект Владимира Парамонова "«Цэнтральная Азія»"