На фоне саміту ШАС, які нядаўна адбыўся, мас-медыа напоўніліся захопленымі каментарыямі, у тым ліку ў свеце атрымання Беларуссю ў 2024 годзе статусу краіны-члена гэтай арганізацыі. Не ставячы пад сумненне значнасці гэтай падзеі і яе вынікаў, а таксама важнасці ШАС у кантэксце нашай знешняй палітыкі ў прынцыпе, аўтар прапаноўвае паглядзець на сітуацыю некалькі пад іншым, больш крытычным ракурсам.
Шэраг расійскіх даследчыкаў лічаць, што ШАС знаходзіцца на важным, але ўсё-такі пакуль транзітным этапе развіцця. Пагэтаму яе геапалітычную значнасць не трэба пераацэньваць. Арганізацыя больш за 20 гадоў не можа вызначыцца са сваёй місіяй (не дэкларатыўнай, а рэальнай), якая і зараз выглядае фрагментарнай і недастаткова выразна артыкуляванай.
Прарыўных ініцыятыў не бачна, хутчэй ШАС адаптуецца да новых міжнародных рэалій і складу. Далучэнне Ірана – падзея знакавая, хаця і фармальная, так як рашэнне на гэты конт было прынята даўно, зараз проста завершана працэдура.
Уступленне Беларусі ў ШАС – гэта таксама крок у верным накірунку, але пакуль дачасна лічыць арганізацыю паўнавартаснай альтэрнатывай аданапалярнаму свету. Хаця б у сілу абвастрэнняў ідэі і цывілізацыйнай агульнасці.
Геаграфічны ахоп краін-удзельніц і яшчэ больш шырокае кола намінантаў ставіць ШАС перад неабходнасцю выпрацаваць дзейныя механізмы прыняцця рашэнняў і кантролю над іх выкананнем. Дарэчы, пасля самаркандскага саміту працэс рэфармавання выканаўчых органаў арганізацыі запушчаны.
Розныя чаканні ад ШАС у розных краінах (што, уласна, было бачна з выступленняў нацыянальных лідараў на саміце) разам з прыўнясеннем імі ў павестку сваіх двухбаковых і міжрэгіянальных супярэчнасцяў дадаткова падкрэсліваюць, што паўнавартасная сталасць у арганізацыі яшчэ не наступіла.
Наглядны прыклад – адмова Індыі падпісаць Стратэгію эканамічнага развіцця ШАС да 2030 года з-за спасылак на палітычныя ініцыятывы КНР. У Нью-Дэлі таксама ў чарговы раз ухіліліся ад падтрымкі кітайскай ініцыятывы «Адзін пояс, Адзін шлях» (АПАШ) у выніковай дэкларацыі.
Як уяўляецца, цяперашняя інфармацыя сістэмы міжнародных адносін павінна паскорыць «сталенне» ШАС.
Некаторыя казахстанскія эксперты прадказваюць арганізацыі раскол, калі яна не адыдзе ад геапалітыкі і не сканцэнтруецца на прыярытэтным развіцці эканамічнага партнёрства.
Разам з тым у цяперашнім выглядзе ШАС – гэта пакуль не пра эканоміку. Шмат гадоў без відавочнага прагрэсу вядуцца размовы аб стварэнні банка развіцця і фонда, не бачна рэальных праектаў па лініі дзелавога савета і міжбанкаўскага аб“яднання.
Без купюр пра гэта на саміце выказаўся Прэзідэнт Казахстана Касым-Жамат Такаеў: «Больш чым за 20 гадоў не ўдалося рэалізаваць ніводнага буйнога эканамічнага праекта менавіта пад эгідай ШАС». Віной усяму названа адсутнасць механізмаў фінансавага суправаджэння праектнай дзейнасці. Праблему прапанавана рашаць шляхам стварэння ў межах ШАС сумеснага інвестыцыйнага фонда на базе міжнароднага цэнтра «Астана».
Гэта значыць, удзел у ШАС у цяперашнім выглядзе наўрад ці можна разглядаць як дадатковы інструмент асваення новых азіяцкіх рынкаў і прыцягнення інвестыцый.
Акрамя таго, у сферы эканомікі ў Азіі ўжо ёсць і іншыя канкурыруючыя фарматы міждзяржаўнай кааперацыі і інтэграцыі. У прыватнасці, Азіяцка-Ціхаакіянскае супрацоўніцтва (АЦЭС, 21 краіна), якое ўключае Расію і Кітай. Па ініцыятыве ЗША створана Трансціхаакіянскае партнёрства (ТЦП, 11 краін), але ўжо без Масквы і Пекіна. Ёсць таксама ініцыяванае з падачы Кітая усебаковае рэгіянальнае эканамічнае партнёрства (15 краін), якое супрацьстаіць ТЦП і некалькі цясніць АЦЭС. Нельга таксама не прыгадаць і пра БРІКС, які ўмацоўваецца.
Перакрыжаваны ўдзел у гэтых фарматах дзяржаў-членаў ШАС і асабліва яе лакаматываў – Кітая і Расіі – распыляе рэсурсы і не дае шматлікім ініцыятывам, якія агучваюцца ад саміта да саміта, матэрыялізавацца ў канкрэтныя праекты.
Важным аспектам застаюцца складанасці спалучэння кітайскіх (АПАШ) і расійскіх (ЕАЭС) інтэграцыйных праектаў. Сумяшчаць удзел у іх таксама цяжка, як, напрыклад, Украіне і Малдове спалучаць прывязку да ЕС і да СНД адначасова.
Трэба таксама разумець, што АПАШ прасоўваецца Кітаем як асобны фармат па-за межамі ШАС. Аб’ектыўна ён не заўсёды і не ва ўсім супадае з расійскімі інтарэсамі, хаця палітычна Масква гэты праект не падтрымлівае.
Расію асабліва прывабліваюць два дзясяткі «калідораў» АПАШ: састыкоўка кітайскага «Шаўковага шляху» з мангольскім «Стэпавым шляхам» і далей з расійскім Трансеўразійскім калідорам (БАМ, Транссіб); і марскі калідор з усходніх партоў КНР на поўнач праз Берынгаў праліў і Паўночны марскі шлях. Акрамя названых, астатнія маршруты ідуць у абход Расіі праз дзясяткі краін.
Гэтыя эканамічныя калідоры не могуць быць рэалізаваны без заключэння Кітаем ваенных і геапалітычных саюзаў з транзітнымі краінамі. У сваю чаргу, базавая праблема ў адносінах Расіі і Кітая – адсутнасць доўгатэрміновай мэты сумеснага развіцця, пры наяўнасці несупадаючых нацыянальных макра-праектаў. Пры гэтым фармальны ваенна-палітычны саюз непрымальны ні для Кітая, ні для Расіі.
Спалучэнне АПАШ і ЕАЭС – гэта эканамічны кампанент, які не можа быць рэалізаваны без геапалітычнай звязкі. Пагэтаму формулу комплекснага стратэгічнага пагаднення інтарэсаў Кітая і Расіі яшчэ трэба выпрацаваць.
У межах ШАС прадпрымаюцца спробы рашаць пытанні бяспекі, у прыватнасці, праблемы вакол Афганістана на фоне нарастаючай канфліктнасці ў Азіі цалкам. Аднак, як мяркуюць расійскія эксперты, у Азіі няма сістэмы кантролю над узбраеннем, вопыту прадухілення канфліктаў сіламі міжнародных арганізацый, роўна як і калектыўных інстытутаў бяспекі.
Пагэтаму ў ШАС трэба развіваць асобную функцыю ўрэгулявання канфліктаў адначасова са спалучэннем з іншымі кааператыўнымі і інтэгратыўнымі фарматамі. Напрыклад, у выглядзе Форуму па еўразійскім супрацоўніцтве, бяспецы і развіцці пры сумесным лідарстве Расіі і Кітая.
Адкрытая глабалізацыя дзеянняў ЗША, НАТА і ЕС прымушае ШАС (АДКБ, ЕАЭС) карэктаваць сваю першапачаткова рэгіянальную павестку. Частка задач забеспячэння бяспекі і развіцця Еўразіі можна рашаць ва ўзаемадзеянні са знешнімі ігракамі, напрыклад, ААН, Арганізацыяй ісламскага супрацоўніцтва, іншымі структурамі, што дазволіла б вывесці краіны-члены ШАС і саму арганізацыю ў новую геапалітычную рэальнасць.
Такім чынам, у разглядаемым кантэксце ШАС сёння з’яўляецца еўразійскім макрапраектам, які выконвае адначасова функцыі палітычнага каардынацыйнага форуму, эканамічнага саюза, а ў будучым – яшчэ і энергетычнага клуба.
У Беларусі ШАС – аб’ект асаблівай і пільнай цікавасці як найбольш прадстаўнічая рэгіянальная арганізацыя, асабліва на фоне сістэмнага ціску і спроб ізаляцыі Мінска з боку Захаду.
Аднак у агляднай будучыні ШАС наўрад ці стане антызаходняй платформай, паколькі ў вострым канфлікце з Захадам знаходзяцца толькі Расія і Іран. Астатнія лавіруюць, імкнучыся захаваць рабочыя адносіны з ЗША і ЕС і застацца ў лодцы глабальнага гандлю. Прычым нават КНР, з’яўляючыся аб’ектам самага жорсткага заходняга прэсінгу, аддае перавагу таму, каб пазбегнуць прамога супрацьстаяння з ЗША, не гаворачы ўжо пра Індыю, Пакістан, дзяржавы Цэнтральнай Азіі.
Малаперспектыўная таксама і ідэя надаць ШАС універсальны характар. Галасы на гэты конт асабліва часта чуюцца на фоне назіраемага ўпадку ААН і іншых традыцыйных шматбаковых платформ. Зыходзячы з логікі трансфармацый, якія адбываюцца сёння ў свеце, час універсальных арганізацый прайшоў. Сёння выразна бачны трэнд на рэгіяналізацыю – больш сфакусаванае адасабленне нацыянальных дзяржаў, асабліва малых і сярэдніх, па рэгіёнах або інтарэсах.
Відавочна, што ШАС – гэта рэгіянальны блок. Пагэтаму яе трэба ўмацоўваць і ўдасканальваць менавіта ў такім выглядзе. Тым больш што дзейнасць арганізацыі пачынае набываць практычна арыентаваныя контуры – у аснову яе фундамента закладваюцца транспартна-лагістычныя і фінансава-эканамічныя праекты, якія будуць забяспечваць звязнасць велізарнага рэгіёна. Працэсу «склейвання» гэтай прасторы трэба прайсці яшчэ вялікую колькасць цяжкасцей і іспытаў, але ён па факту запушчаны і яго ўжо не спыніць.
Як уяўляецца, Беларусі час чакання фінальнага рашэння аб сваім членстве ў ШАС трэба выкарыстаць з карысцю, а менавіта прагматычна і прадметна вызначыцца з праектамі па кожным вымярэнні на аснове рэалітсычных планаў. Канкрэтныя прапановы і прыярытэты на гэты конт агучаны ў выступленні Кіраўніка дзяржавы на саміце. Пры гэтым не павінна быць ілюзій і завышаных чаканняў тыпу «пяцігодку за два гады» - знешняе ўспрыняцце іміджу і сімвалізм на Усходзе важны.
Аднак самае галоўнае – гэта рэсурсная забяспечанасць будучых праектаў, бо без падрыхтаваных спецыялістаў, прафесіяналаў сваёй справы ў розных сектарах, усе яны рызыкуюць застацца на паперы.
Тут будзе да месца нагадаць выслоўе старажытнакітайскага філосафа Канфуцыя, які сказаў: «Калі ваш план – на год, садзіце рыс. Калі ваш план – на дзесяцігоддзе, садзіце дрэвы. Калі ваш план – на ўсё жыццё, вучыце дзяцей»...