«...Наватарства санкцый заключалася ў тым, каб з дапамогай эканамічнай татальнай вайны запалохаць народы і прымусіць іх стрымліваць сваіх кіраўнікоў...»
з кнігі «Эканамічная зброя. Станаўленне санкцый як інструмента сучаснай вайны»
Глабалізацыя як адыходзячая эканамічная рэальнасць пакідае сусветнай супольнасці мноства праблемных участкаў. Адзін з іх заслугоўвае асаблівай увагі. Сёння становіцца відавочным, што ўражлівыя дасягненні паскоранай глабальнай інтэграцыі стварылі прэміяльныя ўмовы для вельмі абмежаванага кола краін і паралельна надзялілі іх такім інструментам кантролю, які дазваляе ім зрабіць заяўку на перафарматаванне сусветнай эканамічнай сістэмы і правядзенне свайго роду рэвізіі краін на прадмет адпаведнасці стандартам «якасці».
Санкцыі як сусветнае пудзіла мэтанакіравана і метадычна замацоўваюцца ў такой якасці ў інфармацыйных рэсурсах. Эканамічная і палітычная павестка краін і рэгіёнаў наэлектрызавана санкцыйнай праблематыкай. Эксперты практычна ўсіх краін абвясцілі, што санкцыі – гэта наша рэальнасць на многія гады, «чорная пазнака» на выяве будучыні.
Сапраўды, у бягучых умовах многія зменныя паказваюць на тое, што створана платформа для імплементацыі санкцыйных механізмаў, распрацаваны інструменты кантролю за іх выкананнем, эканамічнае вымярэнне эфектыўнасці дэманструе пазітыўныя паказчыкі.
Заява прэзідэнта ЗША Дж.Байдэна аб увядзенні «адскіх» санкцый супраць Расіі, калі яна ўварвецца ва Украіну, прэтэндавала на запрашэнне ў новую рэальнасць. Асабліва важным было замацаваць разуменне таго, што заходні альянс валодае новай мадэллю санкцый, інструменты якой нясуць практычна «ядзерны» зарад. Як паказала практыка, навінкі маюць фатальную схільнасць агаліць увесь спектр праблемных зон.
Свайго роду рашальнік па складаных выпадках знаходзіцца ў прэцэдэнтах гісторыі. Пэўная доля падабенства бягучай сітуацыі з увядзеннем кантынентальнай блакады супраць Вялікабрытаніі Напалеонам Банапартам дазваляе правесці паралелі і растлумачыць сутнасць і наступствы таго, што адбываецца. Гэта была першая спроба ўвесці маштабныя санкцыі супраць вялікай дзяржавы. Напалеон цвяроза рашыў, што немагчымасць ваеннага супрацьстаяння можа быць кампенсавана эканамічным удушэннем. Галоўнымі мэтамі бачылася ўвядзенне абмежаванняў па максімальнай колькасці гандлёвых пазіцый (забараняліся нават паштовыя зносіны) і стварэнне кантынентальнай сістэмы. Асаблівай увагі заслугоўвае значнасць, якую Напалеон надаваў стварэнню антыбрытанскага саюза. Усе падкантрольныя Францыі тэрыторыі пад пагрозай таго, што туды могуць уварвацца, абавязваліся выконваць умовы блакады. Вынікі прынятых Напалеонам мер былі прадказальнымі. Шматразовае ўмацаванне ціску і прымусу прыводзіць да аднаго даўно вядомага выніку – росквіту злачыннасці і кантрабанды. Крымінальныя структуры заўсёды пільна назіралі за дзеяннямі ўлад і аператыўна падстройваліся да магчымасцяў, якія адкрываліся. На думку аўстралійскага даследчыка Г.Дэйла, кантрабанда застаецца мала запатрабаванай тэмай, але вельмі паказальнай для разумення яснасці наступстваў.
Як паказала даследаванне архіўных дакументаў, да 1810 года аб’ёмы і арганізаванасць кантрабандных паставак прывялі да таго, што кантраляваць іх было практычна немагчыма. Пагэтаму было прынята рашэнне выкарыстаць гэты развіты сегмент у мэтах краіны-ініцыятара. З ведама Напалеона, у перыяд з 1810 па 1814 гады, французскія гарады Дзюнкерк і Граўлін сталі штаб-кватэрай англійскіх кантрабандыстаў. Спецыяльна пабудаваны комплекс даваў начлег і ўмовы для 300 чалавек. Сярод задач, якія кантрабандысты павінны былі выконваць, значыліся атрыманне інсайдарскай інфармацыі і дастаўка крытычна важных для Францыі тавараў. З дапамогай такіх аперацый, як вядома, квітнее не дзяржава і грамадзяне, а вузкая група асоб, якія не турбуюць сябе ўнясеннем падаткаў у казну.
Што датычыцца іншых эфектаў, якія з’явіліся пасля ўвядзення санкцый супраць «майстэрні свету» – Вялікабрытаніі, то яны паказалі ясны і выразны трэнд на кратнае перавышэнне выдаткаў для краіны-ініцыятара і калег па кааліцыі. Вялікабрытанія, наадварот, вытрымала ціск і ўмацавала свае пазіцыі ў іншых рэгіёнах. Антыбрытанскі саюз разбураўся непасрэдна ў працэсе яго фарміравання, бо адсутнасць дэмакратычных каштоўнасцяў не стрымлівала рэакцыю еўрапейскіх кіраўнікоў на цяжкі ўрон эканоміцы ўласных краін.
Структура сцэнарыяў наступных санкцыйных кейсаў асноўвалася пераважна на знаёмых падыходах. Аднак змена аўтарства меркавала больш вывераныя сцэнарныя схемы.
Выкараненне вайны і ўстанаўлення міру ва ўсім свеце было абвешчана ідэалам XX стагоддзя. Выхад на сусветную авансцэну ЗША, іх уклад у спыненне Першай сусветнай вайны меркавалі рашэнне гэтага глабальнага пытання. Інструментарый быў прапанаваны прэзідэнтам ЗША В.Вільсанам, які заявіў, што «краіна, якая падверглася байкоту, блізка да капітуляцыі. Прыкладзіце эканамічныя, мірныя, ціхія, смяртэльныя меры, і ў прымяненні сілы не будзе неабходнасці. Гэта жудасныя лекі. Ад іх ніхто не гіне за межамі байкаціруемай дзяржавы, але яны ствараюць ціск, якога, на мой погляд, не можа вытрымаць ні адна сучасная краіна».
У 1919 годзе на Парыжскай мірнай канферэнцыі санкцыі былі замацаваны ў якасці інструмента для барацьбы з «агрэсарамі». На думку амерыканскага даследчыка Н.Малдэра, самым значным у гэтай падзеі было тое, што з гэтага часу санкцыі маглі ўводзіцца ў мірны час. А гэта значыла, што неабходна было будаваць платформу маральнага абгрунтавання такога роду ціску. Прафілактыка вайны, стрымліванне, вяртанне да розуму аблудных – усё гэта прапаноўвалася грамадскасці ў якасці ключавых сэнсаў санкцый.
Да моманту завяршэння Другой сусветнай вайны санкцыйная мадэль практычна склалася. Самае галоўнае – было вырашана пытанне аб легітымнасці, дыскусійнае ў перыяд існавання Лігі Нацый. Артыкул 41 Статута ААН зафіксаваў права на прымяненне дзеянняў «у адносінах пагрозы свету, парушэнняў міру і актаў агрэсіі».
Аднак логіка «халоднай вайны» дыктавала развіццё паралельных інструментаў прымусу. Прэміяльныя пазіцыі ЗША ў сусветнай эканоміцы ў гэты перыяд садзейнічалі замацаванню ў міжнароднай практыцы такой з’явы, як аднабаковыя абмежавальныя меры. У адрозненне ад санкцый ААН, дадзеныя прымусовыя меры не патрабавалі атрымання згоды, атрымоўвалі юрыдычнае замацаванне ў нацыянальным заканадаўстве і дазвалялі максімальна ўлічваць інтарэсы ЗША ў тым або іншым рэгіёне. У многім пагэтаму практыка падвойных стандартаў атрымала такое шырокае развіццё. Любімым «стварэннем» ЗША ў абмежавальных мерах стаў фінансавы сектар. Пазіцыя даляра ў якасці сусветнай валюты і інтэнсіўная эканамічная глабалізацыя надзяліла ЗША практычна ідэальным інструментам ціску не толькі на ворагаў, але і свавольных саюзнікаў.
Сёння можна гаварыць пра тое, што санкцыйная мадэль дасягнула сваёй вышэйшай кропкі хаця б таму, што яна дазваляе ўбачыць выразную «выяву будучыні» ўсіх удзельнікаў. Асабліва важна зірнуць на сцэнарыі краін-ініцыятараў, таму што іх ацэнкі відавочна валодаюць найбольшай дакладнасцю ў бягучых умовах. Ланцужок наступстваў, з якімі сусветная супольнасць сутыкнецца ў каротка- і сярэднетэрміновай перспектыве, трэба падзяляць на першасныя і другасныя. Да першасных адносяцца наступныя: «узбраенне», сек’юрытызацыя і «балканізацыя» сусветнай эканомікі. Гэтыя глабальныя эканамічныя трэнды ўжо набіраюць абароты, і другасныя эфекты не замарудзяць сябе чакаць. Бяспека, на думку заходніх аналітыкаў, заключаецца ў тым, што яны будуць мець мультыплікацыйныя эфекты, за якімі складана сачыць. Так, абмежаванні экспарту ўгнаенняў сістэмна паўплываюць на харчовую бяспеку, асабліва гэта закране так званыя трэція краіны. Санкцыі, накіраваныя супраць экспарту карысных выкапняў, закрануць аўтамабільную вытворчасць, аэракасмічную прамысловасць, выраб паўправаднікоў, удараць па еўрапейскіх тэхналагічных вытворчасцях – 3D-друку, робататэхніцы. Вялікая мара заходняга блоку пра зялёную і лічбавую трансфармацыю не толькі сутыкнецца з праблемамі, але і будзе непазбежна адкладзена. Рост кошту на нафту, газ, пшаніцу, металы, угнаенні, золата – гэта ўжо рэаліі бягучага дня, якія плаўна пяройдуць у будучыню. Паскарэнне інфляцыі ва ўсім свеце і павелічэнне беднасці ў краінах, якія развіваюцца, разглядаюцца проста як пабочны эфект.
Але асаблівую занепакоенасць выклікае нарастаючая неабходнасць умяшаня дзяржавы ў эканоміку. А гэта ўжо не выклік, не стрэс-тэст, гэта сістэмны злом эканамічнай (ды і палітычнай) мадэлі, перафарматаванне канфігурацыі адносін у звязцы «дзяржава-бізнес», змяненне сацыяльнай тканіны заходняга грамадства.
У агульным «санкцыйным пакеце» перавагі, несумненна, на баку тых, хто ўжо прайшоў за кулісы. А астатнім можна толькі сказаць: «Сардэчна запрашаем».
Вольга Ігараўна Лазоркіна, аналітык Беларускага інстытута стратэгічных даследаванняў, кандыдат гістарычных навук