Развіццё інфармацыйных тэхналогій зрабіла рэальнасцю лічбавізацыю, якая скрозь напоўніла нашу штодзённасць. Не сталі выключэннем і электаральныя працэсы. Ужо абвешчаны нават IT-платформы, якія нібыта забяспечаць дыстанцыйнае назіранне за выбарамі і альтэрнатыўны падлік галасоў. Пра рызыкі і выклікі падобных працэсаў, пра тое, у якіх мэтах яны могуць быць выкарыстаны, разважаюць аналітыкі Беларускага інстытута стратэгічных даследаванняў (БІСД) Мікалай Сухоцкі і Святлана Алейнікава.
Таемнае становіцца відавочным
— Артыкул 68 Канстытуцыі Беларусі гаворыць: “Галасаванне на выбарах з’яўляецца тайным: кантроль за волевыяўленнем выбаршчыкаў у ходзе галасавання забараняецца”. Дыгіталізацыя здольная забяспечыць гэта патрабаванне?
М. Сухоцкі: Дакладнасць перададзенай інфармацыі, якая прадугледжвае наяўнасць інструмента ідэнтыфікацыі выбаршчыка, – гэта ключавы пытанне. Для вырашэння гэтай задачы грамадзяніну прапануецца сфатаграфаваць запоўнены бюлетэнь і пры жаданні пашпарт і адправіць іх у чат-боты ў Viber і Telegram для далейшай апрацоўкі на адной з платформ. На першы погляд гэта лагічна і зручна. Аднак такое рашэнне прадугледжвае збор пашпартных даных або нумара тэлефона. А гэта нясе ў сабе рызыкі для выбаршчыка.
Па-першае, людзі рызыкуюць, што іх даныя будуць выкарыстаны ў мэтах махлярства. Па-другое, адміністратары платформ могуць скарыстацца атрыманай інфармацыяй для зарабляння грошай шляхам продажу “электаральнай” базы зацікаўленым асобам. Па-трэцяе, нельга выключаць, што спіс выбаршчыкаў ўсплыве насуперак жаданню самога выбаршчыка. З аднаго боку, гэта парушыць таямніцу галасавання, з другога — выбаршчык на ўсё жыццё можа стаць “закладнікам свайго голасу”.
“У прасунутых у лічбавым плане краінах на распрацоўку і ўкараненне электронных сістэм для выбараў пайшлі гады. Базавай умовай выступіла наяўнасць крыптамодуляў у сім-карт Еўрасаюза. Прыклад Эстоніі паказаў, што гэтага недастаткова, прыйшлося звярнуцца да дапамогі блакчэйну. Але па факце прапанавана сістэма звычайнай архітэктуры з цэнтральным серверам і адміністратарам, што ў корані супярэчыць тэхналогіі блакчэйн”. Николай СУХОТСКИЙ
С. Алейнікава: Цяпер сталі раскручвацца анлайн-апытанні, асабліва ў телеграм-каналах, якія прывабліваюць сваёй ананімнасцю і магчымасцю канспірацыі. На першы погляд анлайн-апытанні, у якіх удзельнічаюць дзясяткі тысяч падпісчыкаў, нашмат перавышаюць магчымасці сацыёлагаў з іх звычайнай рэспубліканскай выбаркай у 1600-2000 рэспандэнтаў. Аднак азбука сацыялогіі складаецца ў тым, што масавасць апытання неабавязковая і не гарантуе яго дакладнасці. Гэтак жа і апытанне, праведзенае ў невялікай або аднастайнай групе (напрыклад, сярод сяброў і знаёмых), нельга прымяраць на ўсё астатняе грамадства.
Анлайн-апытанне дае зрэз меркаванняў аўдыторыі толькі аднаго рэсурсу, без уліку яе сацыяльна-дэмаграфічных і іншых неабходных для сацыялагічнага даследавання характарыстык.
“Вайна рэйтынгаў і сацыялогій” накіравана на фарміраванне скажоных уяўленняў аб стане грамадскай думкі, дэзарыентацыю аўдыторыі і дыскрэдытацыю любых рэпрэзентатыўных сацыялагічных даных. Мішэнню становяцца таксама вынікі экзітполаў і паслявыбарных апытанняў, якія ў абавязковым парадку праводзіліся і будуць праводзіцца акрэдытаванымі сацыялагічнымі арганізацыямі”. Светлана АЛЕЙНИКОВА
Галасуюць халадзільнік і печ ЗВЧ
— Між тым інфармацыйнае поле апанавалі шматлікія псеўдарэйтынгі. Дзе гарантыя, што такая вакханалія не здарыцца і ў ходзе электроннага галасавання?
С. Алейнікава: Такія “рэйтынгі” будуюцца на аснове не толькі розных апытанняў, “інсайдаў”, але і аналізу пошукавых запытаў і IP-адрасоў карыстальнікаў, па якіх замежным “сацыёлагам” атрымліваецца вызначаць не толькі палітычныя перавагі, але нават пол і ўзровень даходаў іх уладальнікаў. Некаторыя “службы” ўмудраюцца так замерыць “рэальны рэйтынг кандыдатаў”, што выключаюць з яго прэзідэнта, паколькі “няма сэнсу даведвацца пра яго інфармацыю, прычына — абсалютная вядомасць”. Аргументацыя “жалезная”, але тады варта падобныя “даследаванні” пазначыць тэгам “гумар”. Да гэтага ж тэгу я б аднесла інфармацыю аб “апытаннях” пад шыльдай сур’ёзных замежных структур, напрыклад, амерыканскай сацыялагічнай службы Гэлапа. Узнікаюць сітуацыі, калі адна інтэрнэт-крыніца дае адну лічбу, другая — іншую, пасля першая крыніца абвяргае другую, а ў выніку аказваецца, што ніякага даследавання і зусім не было.
М. Сухоцкі: Прапанаваныя беларусам электаральныя платформы таксама нясуць у сабе відавочныя для экспертнай супольнасці тэхналагічныя пасткі. Па-першае, у дадзенай сістэме можна зарэгістраваць любую прыладу ў мабільнай сетцы – нават не чалавека, а, напрыклад, GPS-навігатар, ахоўную сігналізацыю, разумны тэлевізар ці халадзільнік або нават рэзервовы 3G-мадэм у вашым офісе. Словам, усё, што мае радыёмодуль і сім-карту беларускага аператара. Па-другое, у якасці доказу галасавання можна загружаць фота бюлетэня. Але незразумела, чым адзін бюлетэнь адрозніваецца ад іншага і што перашкаджае зрабіць 20 фота аднаго і таго ж бюлетэня з розных ракурсаў ці ўвогуле раздрукаваць дома дакумент, падобны на бюлетэнь, у ста экзэмплярах і загрузіць іх фатаграфіі дрэннай камерай у ста акаўнтах.
Сэрвіс для сваіх
— Але, выкажам здагадку, універсальны і бездакорны электронны сэрвіс для галасавання і назірання за выбарамі створаны. На гэтым усе праблемы будуць вырашаны?
М. Сухоцкі: не ўпэўнены. Чалавек, які плануе галасаваць за дзеючага Прэзідэнта, такі сэрвіс, хутчэй за ўсё, праігнаруе. Навошта яму ўдзельнічаць у гульнях палітычных апанентаў? Таму зыход альтэрнатыўнага падліку галасоў вядомы загадзя. Ён пакажа электаральную сітуацыю сярод карыстальнікаў дадзенага сэрвісу, якую пададуць як сітуацыю ва ўсім грамадстве. Гэта значыць, перад намі чыстай вады інструмент стварэння фэйкавай рэальнасці.
С. Алейнікава: Дарэчы, патрабаванне акрэдытацыі для сацыёлагаў выклікае раздражненне ў некаторых, асноўны аргумент: “Чаму ім можна, а іншым нельга?” Між тым акрэдытацыя – гэта гарантыя таго, што сацыялагічная служба мае прафесійных сацыёлагаў, як правіла, якія маюць навуковую ступень, наяўнасць падрыхтаванай сеткі інтэрв’юераў, веданне правілаў і методык правядзення сацыялагічных даследаванняў.
osipov@sb.by